De aartsengel Michaël – Cultus en iconografie

Engelen en dus zeker ook aartsengelen, waarvan de aartsengel Michaël (Sint-Michiel) ongetwijfeld de meest populaire is, liggen bij de meeste gelovigen nog steeds goed in de markt. Niet vreemd dus dat in het verleden heel wat steden deze aartsengel als hun patroonheilige op een voetstuk plaatsten. Ook Brussel koos kort na het ontstaan van de stad voor de aartsengel Michaël als beschermheilige.

Cultus en iconografie

Michaël is niet alleen de boodschapper van God, maar ook hij die bij het Laatste Oordeel de zielen afweegt van de afgestorvenen.

Daarnaast is hij de aanvoerder van Gods Legerschare bij de strijd tegen de afvallige engelen van Lucifer en dus in extenso zowat de beschermer van de gelovigen.

De verering van de aartsengel gaat terug tot het begin van de vierde eeuw. Niet echt verwonderlijk, want in diezelfde periode werd voor het eerst het christendom onder keizer Constantijn de Grote (280-337) gedoogd en enkele decennia later onder Keizer Theodosius (346-395) als officiële staatsgodsdienst uitgeroepen.

Toch was het in Byzantium, het latere Constantinopel en het huidige Istanbul, dat Sint-Michiel voor het eerst echt werd vereerd. In de beginne werd hij in de iconografie voorgesteld als een frêle, baardloze jongeling in een lang gewaad zonder enige speciale attributen. Onder de nog steeds Hellenistische invloed van het latere Oost-Romeinse Rijk werden hem naar analogie van Niké, de godin van de overwinning, vleugels aangemeten.

Vanaf het einde van de vijfde eeuw vond de cultus ook ingang in het westen, en meer bepaald in Apulië in Zuid-Italië. Deze beweging werd in de hand gewerkt omdat Michaël in 492 verschenen zou zijn in een grot op de berg Gargano. Later, alsof dat nog niet genoeg was, maakte hij ook zijn opwachting in Rome in 590, waar hij een einde maakte aan een pestepidemie boven het Mausoleum van keizer Hadrianus (76-138) dat sindsdien de naam “Castel San Angelo” meekreeg. En omdat alle goede dingen blijkbaar uit drie bestaan, deed hij één en ander over in 708 toen hij verscheen in Frankrijk op een plek die nu de naam Mont Saint-Michel draagt.

Ondertussen evolueerde echter ook in de kunst de iconografie van onze aartsengel. Van een baardloze jongeling met vleugels kreeg hij al naargelang de richting die men in de kunst wou benadrukken een reeks attributen toegekend.

Heel snel werd hij uitgedost in een Romeins tunica al dan niet gewapend met een zwaard of lans. In de middeleeuwen veranderde zijn outfit soms in een harnas en werd ostentatief ook zijn overwinning op het kwade uitgebeeld onder vorm van een verslagen draak. Opmerkelijk hierbij is dat ook de uitbeelding van het kwade een evolutie doormaakte: eerst meestal een slang of draak, nadien een meer hybride vorm van een monsterwezen met zelfs menselijke trekjes.

Als zielenweger op het Laatste Oordeel werd hij in de schilderkunst vaak afgebeeld met een weegschaal. Soms zijn beide themata in de iconografie samen te zien.

Met als het ware dergelijke geloofsbrieven is het dan ook niet moeilijk te begrijpen dat Brussel al heel snel koos om zich onder de banier van de aartsengel Michaël te scharen en hem uit te roepen tot patroonheilige van de stad.