Aftreden paus was meestal niet vrijwillig

Voor het eerst sinds 1415 heeft een paus zijn aftreden aangekondigd. Benedictus XVI zal de eerste paus in 598 jaar zijn die niet op de stoel van Petrus sterft. De aankondiging kwam als een donderslag bij heldere hemel. “Het echte verhaal over paus horen we later wel”, zei bisschop Guy Harpigny van Doornik (België), die betwijfelde dat de paus opstapt omdat hij zich te oud voelt.

Drie keer paus

Uittreden gebeurde voor het eerst bij paus Johannes XVIII (1004-1009). Over hem is weinig méér bekend dan dat hij het bisdom Bamberg oprichtte. Volgens Wikipedia stierf hij als monnik van de abdij San Paolo fuori le mura bij Rome, kort nadat hij was afgetreden.
Over Benedictus IX (1032-1044/45/48) is veel meer te vertellen. Hij had nog een heel leven voor zich toen hij de Heilige Stoel ging bezetten; volgens de verschillende bronnen was hij toen twaalf of vijftien jaar. En hij heeft dat leven intensief gebruikt, en niet alleen doordat hij maar liefst drie keer paus werd. Het pausdom was in die tijd een familiebedrijf, want zijn vader zou het ambt voor hem hebben gekocht, hij volgde twee ooms op en verkocht het ambt aan een peetoom. Hij wordt herinnerd als één van de ergste pausen uit de geschiedenis.

Wikipedia stelt dat de levenswandel van Benedictus ‘niet bijzonder stichtelijk’ is geweest. Volgens Jean Mathieu-Rosay, in De ware geschiedenis der pausen, wist hij Johannes XII ’te evenaren in de meest onoorbare daden’. Hij was een dief en een moordenaar.

Het lijkt vast te staan dat het volk hem reeds in juni 1036 naar het leven stond omwille van zijn schandelijke levenswijze als paus. Hij ontsnapte aan de dood dankzij (keizer) Koenraad II. Benedictus was zo handig geweest de keizer bij te springen tegenover de onafhankelijkheidseisen van één van zijn voornaamse vazallen, Aribert, aartsbisschop van Milaan. (…) Benedictus IX sloeg hem in de ban van de kerk.

Maar in 1039 decimeerde de pest het leger van Koenraad, die zelf aan de ziekte stierf; hij kon geen hulp meer bieden. In december 1044 brak dan eindelijk de volksopstand uit. De paus werd verjaagd en de tiara aangeboden aan wie er de prijs voor wilde betalen. Dat was Silvester III, die werd gewijd op 20 januari 1045. Maar drie weken later kwam Benedictus al weer terug en stuurde Silvester weg. Op 10 april werd hij opnieuw verkozen, maar zonder enthousiasme, omdat hij wilde trouwen met de dochter van de leider van de opstandelingen die hem eerder hadden verjaagd. Daarom stond hij twee maanden later zijn ambt alweer af aan zijn peetoom, voor 1500 zilveren ponden en een jaarlijkse toelage.

Zo werd op een eerder ongewone manier Johannes Graziano paus Gregorius VI en kon de voormalige Benedictus IX zijn avontuurlijk leven voortzetten en aan zijn huwelijksplannen werken.

Drie pausen

Het was een onoverzichtelijke situatie geworden. De Synode van Sutri maakte in december 1046 een einde aan de situatie dat er feitelijk drie pausen rondliepen. Sylvester III werd teruggestuurd naar zijn diocees, Gregorius VI naar Keulen en Benedictus verjaagd. Hun opvolger werd Clemens II, die meteen met grote hervormingen begon, maar in oktober 1047 al overleed. Opnieuw trok Benedictus Rome binnen en liet zich op 8 november voor de derde keer tot paus verkiezen. Maar keizer Hendrik III ging daar niet mee akkoord en benoemde Damasus II, die voorlopig echter aan de poorten van Rome werd tegengehouden. De intocht lukte uiteindelijk dankzij een duidelijke militaire overmacht.

Weer bleek het pauselijk ambt bijzonder ongezond, want al in augustus 1048 stierf Damasus, aan malaria. Waarom Benedictus zich toen niet opnieuw kandidaat stelde is onbekend. Wikipedia houdt het erop dat hij geld zou hebben gekregen of uit schaamte voor zijn losbandige leven afstand van het pausdom deed. Hij trok zich uiteindelijk in een klooster terug en stierf vermoedelijk in 1055.

Kluizenaar als paus

Toen paus Nicolaas IV in 1292 overleed, verkeerde Rome in chaos. Er heerste een totale anarchie. Mathieu-Rosay: “Paleizen werden geplunded, kerken leeggehaald en pelgrims afgemaakt.” De curie, die vooral wereldse partijen vertegenwoordigde, was tot op het bot verdeeld. Het beraad duurde al twee jaar toen keizer Karel II kwam informeren hoe het er mee stond. Toen maakte hij de grap: “Laten we toch Pietro Angelari nemen.”

Pietro Angelari was een legende in Italië. Deze 80-jarige kluizenaar leefde in het vuil, diep in een grot bovenop een berg. Hij was toegetreden tot de orde der benedictijnen, maar voelde zich meer aangetrokken tot de eenzaamheid.

Het kostte nog veel moeite om hem te vinden. “Eindelijk kwamen, door de takken heen, verborgen in een struikgewas van hoofd- en baardharen, twee angstige ogen tevoorschijn. Sinds 25 jaar had Pietro niemand meer op bezoek gehad.”

Op 24 augustus 1294 werd Pietro de Kluizenaar voor 200.000 toeschouwers tot bisschop van Rome gekroond. Hij koos als pausnaam Celestinus V. Hij had een merkwaardige taakopvatting.

Celestinus V weigerde niemand iets. Hij gaf iedereen wat hij wou, op voorwaarde dat men hem in zijn hoekje liet zitten om te bidden. (…) Karel liet voor hem een natuurgetrouwe wilde grot inrichten in één van de kelders van zijn paleis.

Dat duurde totdat de curie vond dat de grap nu wel lang genoeg had geduurd.

Op een nacht lag Celestinus met zijn hoofd op een steen te slapen in de grot. Opeens hoorde hij een goddelijke stem: ‘Pietro, Pietro, hoor je me?’ De heilige man werd eindelijk wakker. ‘Pietro, mijn dienaar, je hebt je plicht uitstekend vervuld! Keer nu maar terug naar de bergen.’

De volgende dag vertelde Celestinus aan zijn belangrijkste adviseur over de goddelijke boodschap die hij had gekregen. Op 13 december 1294 werd de troonsafstand in een bul met de meest nobele motieven verdedigd. Een half jaar Celestinus had de curie doen inzien dat het nu beter was een klassieke paus te kiezen; een goede jurist die, gewapend met pauselijke besluiten, op zijn rechten stond. De opvolger werd Bonifatius VIII.

Maar het volk was woedend en probeerde het paleis van Karel II, waar ‘haar’ paus verbleef, te bestormen. Kardinaal Celestinus vreesde voor een revolte van ‘spirituele’ en hervormingsgezinde elementen in de kerk. Pietro was intussen gevlucht en Bonifatius gaf opdracht hem te arresteren. De weg naar huis werd geblokkeerd toen de boot door de wind naar het strand werd teruggeblazen. Pietro de Kluizenaar werd alsnog gearresteerd en opgesloten, tot hij in mei 1296 overleed. Bonifatius ontwikkelde zich daarna tot een wrede machtswellusteling.

Schisma-paus

De laatste paus die aftrad was Gregorius XII (1406-1415). Hij was tachtig jaar toen hij aantrad, maar zijn macht werd betwist door een tegenpaus, Benedictus XIII. Gregorius beloofde alles in het werk te stellen om de eenheid te herstellen en reisde zelfs naar Savone voor een ontmoeting met zijn concurrent, met zijn neven als zijn begeleiders.

Die neven hadden alles te verliezen bij een eventuele troonsafstand van hun oom. Ze gaven hem onderweg een ware hersenspoeling. Stilaan voelde Gregorius VII de eerste twijfels opkomen. (…) Toen de ontmoeting bijna plaats had, werd hij dan ook afgezegd.

Dat viel helemaal verkeerd bij de Romeinse kardinalen, die zich van Gregorius afkeerden en de voorkeur uitspraken voor Benedictus. Dat zou na veel verwarring uiteindelijk worden bevestigd op een concilie, dat op 25 maart 1409 in Pisa begon.

Maar de kerkvergadering draaide uit op een catastrofe. Op 5 juni werden de twee pausen allebei als schismatiek, meinedig en ketters veroordeeld tot het neerleggen van hun ambt. Op 26 juni werd een nieuwe paus gekozen, Alexander V. Omdat de twee anderen zich niet bij dat besluit neerlegden waren er toen drie pausen.

Italië, Duitsland en de landen uit het noorden beschouwden Gregorius XII als de wettige paus. Spanje, Schotland, Sardinië, Corsica en een deel van Frankrijk gehoorzaamden aan Benedictus XIII. Een groter deel van Frankrijk en talrijke meer hervormingsgezinde religieuze orden erkenden het gezag van Alexander V.

Tijdens hetConcilie van Konstanz (1414-1418), waar de tegenstellingen werden besproken, werd het de hoogbejaarde Gregorius duidelijk dat zijn kansen verkeken waren. Hij trad vrijwillig af en werd benoemd tot kardinaal-bisschop van Porto-Santa Rufina. Hij overleed twee jaar later. Het concilie benoemde een nieuwe paus, Martinus V, maar besloot ook hervormers een halt toe te roepen. De Boheemse theoloog Jan Hus werd tot de brandstapel te veroordeeld en alle boeken en geschriften van John Wyckliff werden verbrand (wat na diens dood alsnog ook met zijn weer opgegraven lijk gebeurde).

Ontreddering

Waarom paus Benedictus XVI zes eeuwen later nu ook de beslissing heeft genomen om de monnikspij aan de wilgen te hangen is onduidelijk. Feit is dat zijn pontificaat gekenmerkt werd door schandalen. Hij laat een kerk achter die verdeeld en ontredderd is, concludeerde dagblad Trouw:

Er is sprake van een felle machtsstrijd binnen de kerk. Dat bleek ook uit de documenten die de butler van de paus onlangs naar buiten bracht. De kloof tussen de verschillende stromingen binnen de kerk is alleen maar groter geworden in de afgelopen jaren.

Bronnen ▼