Batavia dreigt voor tweede keer te vergaan

Onderhoud Batavia lange tijd onderschat

Om maar gelijk van wal te steken: waarom is het wat jou betreft noodzakelijk dat de replica van de Batavia behouden blijft?

“Kijk, de Batavia is niet zo maar een ‘replica’ (over de definitie van dat begrip kun je trouwens een heel congres organiseren) in de zin dat het een soort kopie is van het een of ander, want dat is niet zo. Het is een nauwgezette reconstructie van hoe een schip rond 1628 gebouwd zou kunnen zijn. Er is veel onderzoek gedaan in archieven, naar scheepsbestekken van de VOC met name en naar hun administratie. De befaamde handboeken van Nicolaes Witsen en Cornelis van Yk zijn tot in detail uitgeplozen, er is naar wrakken gekeken en naar schilderijen, maar ook naar details van gebouwen en meubels voor de juiste ornamentstijl. Er is van historische kant enorm veel informatie aangeleverd, maar dan ben je er nog niet, want al die informatie moet ook begrepen worden door iemand die het scheepsbouwersambacht snapt en beheerst. Willem Vos was die persoon. Met boekenwijsheid alleen kun je geen schip bouwen.

De Batavia is het resultaat van die samenwerking tussen wetenschap en ambacht, een geslaagde vorm van experimentele archeologie, om zo te zeggen. Dat resultaat behouden is van cultuurhistorisch belang, maar ook voor publieksbeleving. Op de Batavia kun je je werkelijk op een zeventiende-eeuws schip wanen en dat bereik je niet met alleen virtual reality. Dat komt omdat voor de bouw van de Batavia een authentiek bouwproces is gevolgd, met echt (krom) eikenhout, echt henneptouw, lijnolie, teer en echt beeldsnijwerk. Het is geen nep en dat zien mensen.

Er zijn studenten geweest en volgens mij zijn die er nog steeds, die het schip komen bestuderen als ware het een authentiek wrak. De Batavia kan hen informatie leveren die ze voor hun eigen onderzoek nodig hebben. Doordat het schip zo goed gebouwd is kan het als uitgangspunt dienen voor verder onderzoek naar zeventiende-eeuwse schepen. Het is een 1 op 1 model dat de werkelijkheid zo dicht mogelijk wil benaderen.

Er zijn meer replica’s van historische schepen. In Amsterdam ligt bijvoorbeeld een nagebouwd VOC-schip en in Hoorn heeft men de Halve Maen, een replica van het schip waarmee Henry Hudson in 1609 de Oostkust van Noord-Amerika verkende. Hoe verhoudt de Batavia zich tot die schepen?

“Of een schip net als de Batavia óók kan dienen als ‘bron’, zoals ik dat hierboven schetste kan alleen als het gebouwd is met inachtneming van bepaalde principes inzake authenticiteit en bouwmethode. En ook al wijk je af van hoe men in de zeventiende eeuw écht schepen bouwde – ook bij de Batavia bestaan die afwijkingen – dan documenteer je dat. Maar de schepen die je noemde zijn te zeer een moderne schepping om ze als ‘authentiek’ te kenschetsen. Daarmee kunnen ze nog best mooi zijn en een beleving bieden, maar het bouwproces was té modern en afwijkend om er ook kennis aan te ontlenen. Een schip dat dat zeker wel deed was de Duyfken, een prachtige reconstructie van een vroeg zeventiende-eeuws jacht. En ook de vikingschepen die in het Deense Roskilde worden gebouwd zijn in de eerste plaats gericht op de reconstructie van een bouwproces. Daar heb je wat aan!

Wie is momenteel eigenaar van het schip? En hoeveel geld is er nodig om de Batavia te behouden?

“Het schip was altijd eigendom van een onafhankelijke stichting, die sinds het begin, dus 1985, eigenaar was en zowel het schip als de bouwplaats, de Bataviawerf, exploiteerde. Recentelijk zijn er wat organisatorische en juridische verschuivingen geweest dus het precieze naadje van de kous van dit moment weet ik niet. Het heet nu Batavialand en omvat meer dan alleen de werf, ook het voormalige Erfgoedcentrum Nieuw-Land hoort er bij en dat was een provinciale instelling en ook een stukje van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zit in dat nieuwe samenwerkingsverband. Men zegt dat er een miljoen nodig is en er zullen redenen zijn waarom ze tot dat bedrag komen. Het lijkt misschien veel, maar er moet echt heel veel gebeuren.

Wat moet er precies aan het schip gebeuren en waarom moet de Batavia helemaal het water uit? Dat is nogal een klus…

“Ja, zeker is dat een klus. Kijk, het schip is tussen 1985 en 1995 helemaal op de wal gebouwd en in Amsterdam in een droogdok voorzichtig te water ‘gezet’ en nu moet de omgekeerde weg worden bewandeld. Groot onderhoud met alle reparaties van dien moet in een droogdok, dat is zonneklaar, dat geldt voor elk schip. Maar je kunt de Batavia niet zomaar over het Markermeer slepen, daar steekt het schip te diep voor. Je moet de ballast die in het ruim zit, een paar honderd ton lood en stenen, er eerst uit takelen. Dan komt het schip een meter hoger in het water te liggen. Dan breng je het voorzichtig naar een dok, dat zal wel Amsterdam worden, en daar zal het lange tijd moeten blijven.

Grote stukken hout, zoals huidplanken, delen van de spanten en andere zware onderdelen moeten geïnspecteerd en mogelijk vervangen worden. Die delen moet je opnieuw maken, die koop je niet bij de Hornbach. Je zal de masten eruit moeten hijsen. Eigenlijk moet je het schip als een soort omgekeerd bouwpakket uit elkaar halen en weer in elkaar zetten. Dat moet ook nog eens gedaan worden door mensen die verstand hebben van houten scheepsbouw, dat moet je echt niet onderschatten. Dat is een mega-operatie. Dan valt een miljoen misschien nog mee!

In een interview met De Stentor zegt Maarten van Rossem dat de herstelkosten “volledig buiten proportie” zijn. Wat hem betreft kan het geld beter in de restauratie van echte scheepswrakken gestoken worden. Hoe kijk jij daar naar?

“Echte scheepswrakken moeten zeker hersteld waar nodig. Er liggen in de Waddenzee en voor de kust heel veel wrakken die bedreigd worden doordat ze onder het zand vandaan spoelen en in rap tempo vergaan. Dat is een drama en daar moet zeker wat aan worden gedaan, maar dat betekent niet dat je het ander dan maar moet laten. Bedenk daar bij dat de Batavia ook in hoge mate een sociaal project is geweest waar honderden mensen, veelal werkloze jongeren, aan hebben gewerkt. Het schip is hun trots en ook brede lagen binnen de bevolking van Lelystad zijn vol trots op wat ze als hún schip zien en waar velen als vrijwilliger hun beste krachten aan wijden of hebben gewijd. Het schip maar laten afzinken, zoals Van Rossem zei, is niet alleen minachting voor de ambachtelijke prestatie, maar ook een klap in het gezicht van al die mensen die hun halve leven, ziel en zaligheid in het schip hebben zitten. Dat geldt ook voor mij, ik heb er 14 jaar van mijn leven aan besteed, dus over zo’n opmerking van Van Rossem maak ik me echt boos.

Van Rossem verbaast zich ook over het feit dat het schip eerst met veel tamtam is gebouwd en daarna toch wat aan zijn lot lijkt te zijn overgelaten, waardoor de Batavia nu in elkaar dreigt te lazeren. Heeft hij daar niet enigszins een punt? Aanvankelijk was het idee dat de replica een enorme publiekstrekker zou worden, maar dat is toch anders gelopen.

“Om met dat laatste te beginnen: de Batavia wás een enorme publiekstrekker, met op het hoogtepunt, eind jaren negentig, 300.000 bezoekers per jaar. Dat het daarna achteruit is gegaan mag je zeker op het conto van het toenmalige bestuur en management schrijven. Er ging echt van alles mis. Eerst moest men zo nodig naar Australië, wat een organisatorisch en financieel fiasco werd. Bouwmeester Willem Vos, de ziel van de werf, werd op een zijspoor gezet, terwijl de bobo’s zich steeds nadrukkelijker naar voren wurmden. De gemeente en provincie wilden bovendien een steeds grotere vinger in de pap en de managers kregen het er voor het zeggen. Men is vervolgens een steeds grotere broek gaan aantrekken, want ze zagen het al helemaal voor zich. Er verschenen tal van rapporten, elk jaar weer, om te vertellen dat Lelystad goud in handen had met de werf en de plannen werden steeds wilder en onhaalbaarder. Men was op zoek naar het grote geld, denk ik. En terwijl men al die ambitieuze plannen aan het maken was verzuimde men te investeren in menskracht en middelen voor datgene waar het allemaal mee was begonnen: de Batavia. Mensen werden ontslagen of vertrokken gedesillusioneerd, er was nooit ergens geld voor. Ook niet voor noodzakelijke investeringen in de Batavia of groot onderhoud, men keek alleen maar naar de publiekskant.

Je kunt wel zeggen dat dat onderhoud compleet is onderschat, het bleef bij lapwerk. Het is maar een klein bedrijfje met een paar vaste krachten en een groep vrijwilligers, hoor, en alles, onderhoud, nieuwbouw, publieksattractie runnen, kwam op hun schouders terecht. Overigens is er sinds kort een nieuwe directie en de geluiden die mij bereiken stemmen hoopvol. Deze man snapt beter dan zijn voorgangers hoe het zit en wat er moet gebeuren, zo heb ik de indruk. De nu aangekondigde reddingsactie komt daar ook uit voort en hij durft het tenminste openlijk te zeggen, terwijl er eerst vooral werd weggekeken. Misschien is het beter dat het schip uiteindelijk weer op de kant komt, dan kan het nog heel lang mee, want varen zit er toch echt niet meer in.

Naast de Batavia bevindt zich sinds 2001 een groot outlet-center: Bataviastad. Ik heb het idee dat die plek bekender is bij de meeste bezoekers dan de replica. Ligt het schip wel op de goede plek?

“Weet je, toen ik er werkte waren we aanvankelijk blij met de komst van Bataviastad. Ik zat toentertijd in een werkgroep die die naam nog heeft helpen verzinnen! Maar het pakte anders uit en van de gehoopte kruisbestuiving is maar weinig terecht gekomen. Natuurlijk, voor de Batavia zou het beter zijn als hij in Rotterdam of Amsterdam zou liggen. Daar zit meer geld, daar is meer culturele aandacht, daar zou het schip constant in de belangstelling staan van een groot internationaal publiek en dat zou de Batavia ook echt verdienen.

Het was ooit in het begin van de bouw, zo eind jaren tachtig, de bedoeling dat het schip naar Rotterdam zou gaan en daar zijn ligplaats zou krijgen. De belangrijkste financier was toen Nedlloyd, de grote redersmaatschappij, nu P&O Nedlloyd, en dat was hun doel. Maar gemeente Lelystad en provincie Flevoland wilden na de tewaterlating in 1995 per se dat het schip in Lelystad zou blijven, omdat het inmiddels een belangrijk onderdeel was geworden van de Lelystadse identiteit. Daar gaapte ooit een enorm gat en nu hadden ze toch maar mooi de Batavia! Het was intussen ook een grote publieksattractie geworden, dus men wilde het schip graag houden. De ING werd binnengehaald om de verplichtingen aan Nedlloyd over te nemen en de overheid stond garant. Dus zo makkelijk het schip even ergens anders neerleggen zal niet gaan. Bovendien: het ligt er al zo lang, het hoort daar nu thuis. Het zou raar zijn om nu een andere plek te gaan zoeken. Maar ten slotte, zo’n schip aan je kust hebben liggen kost nu eenmaal veel geld, dus het is zaak dat men de komende tijd een paar hele belangrijke beslissingen zal gaan nemen. Ik hoop er het beste op.