Bonifatius VIII (1235-1303) – En zijn ‘Unam Sanctam’

Op 18 november 1302 vaardigde paus Bonifatius VIII (1235-1303) de bul Unam Sanctam uit. De pauselijke bul wordt wel als het belangrijkste pauselijke document uit de Middeleeuwen beschouwd. Maar waarom?

Wat is een pauselijke bul?

Voordat we ingaan op de Unam Sanctam eerst iets over de status en term van een pauselijke bul. Een pauselijke bul (bulle) is een officieel pauselijk document dat een juridisch karakter heeft en instructies en leerverkondigingen bevat. Een bul had de vorm van een brief met een loden zegel. Vaak noemde de paus zichzelf in een pauselijke bul episcopus, servus servorum Dei, wat ‘bisschop, dienaar der dienaren Gods’ betekent.

Oorspronkelijk werden pauselijke juridische (dus bindende) documenten geen bul genoemd. Maar later wel, in de loop van de Middeleeuwen. De term ‘bul’ is ontleend aan het Latijnse werkwoord bullire dat ‘koken’ betekent; dit verwijst weer naar het gekookte loden zegel dat op de brief aangebracht werd en een merkteken was van de authenticiteit van het document. Vandaar de benaming bul.

Meer over andere wetgevende en niet-wetgevende pauselijke documenten – zoals Decretalen, Apostolische Brieven en de Encycliek) lees je in dit artikel.

Voorgeschiedenis: conflict tussen pausen en vorsten

Bonifatius VIII was paus van 1294 tot zijn dood in 1303, als opvolger van Celestinus V (1215-1296). Hij geldt als een van de bekendste pausen uit de Middeleeuwen. Al enkele jaren na zijn aantreden als paus, kwam Bonifatius VIII in conflict met de Franse koning Filips IV (1268-1314) ofwel Filips de Schone. De paus eiste namelijk van de Franse koning dat hij stopte met het heffen van belastingen op de geestelijkheid.

Door zijn bemoeienis met wereldse zaken raakte Bonifatius ook in conflict met een Duitse koning binnen het Heilige Roomse Rijk, Albrecht I (1255-1308) en met de machtige Romeinse familie Colonna. De strijd tussen hert geestelijke en wereldlijke gezag zette Bonifatius VIII aan om in 1302 de bul Unam Sanctam uit te vaardigen.

Unam Sanctam: een vergaande bul (1302)

In de bul Unam Sanctam stelde de paus dat de geestelijke macht belangrijker was dan de wereldlijke macht en daar boven stond. De paus beklemtoonde de heilige eenheid van de Rooms-Katholieke Kerk. Deze kerk had als basis de opvolging van Petrus door de paus. Hierbij vergeleek Bonivatius VIII de kerk met de Ark van Noach: de kerk (Ark) heeft één leider (Noach, lees: de paus) en de kerk is de enige plek waar behoud mogelijk is (iedereen die niet in de Ark van Noach zat kwam om het leven). Met andere woorden: buiten de ene Kerk, met de ene Paus aan het roer bestaat geen vergeving van zonden of heil.

De pauselijke uitspraak dat de Paus de hoogste autoriteit heeft, sowieso in de kerk, was al verkondigd door Gregorius VII (ca.1023-1085) in diens bul Dictatus papae in 1075. Bonifatius trok deze lijn feitelijk nog verder door en claimde de suprematie van de paus in alle geestelijke én wereldlijke kwesties.

Verwijzing naar de tweezwaardenleer

Bonifatius werkte in zijn bul de tweezwaardenleer van paus Gelasius I (?-496), die van 492-496 op de Heilige Stoel zat, verder uit. Hierbij staat één zwaard symbool voor de geestelijke-spirituele macht (Kerk, paus, priester) en het andere zwaard voor de wereldlijke macht (keizers, koningen en hun soldaten). Paus Bonifatius VIII stelde in de bul Unam Sanctam dat BEIDE zwaarden in het bezit van de Rooms-Katholieke Kerk waren én dat het geestelijk-spirituele zwaard superieur was aan het wereldlijke zwaard.

Paus Bonifatius maakte tijdens zijn pontificaat vele vijanden. Vanwege de extra macht die hij zich toe-eigende joeg hij bijvoorbeeld verschillende wereldlijke leiders tegen zich in het harnas. Binnen de Kerk zelf was ook niet iedereen blij met de paus, onder meer omdat hij zich onverzoenlijk opstelde tegenover corrupte kardinalen. Om de groei van het kerkelijk apparaat te bekostigen legde de paus geestelijkheid in verschillende gebieden daarnaast nieuwe belastingen op. Dat het opgehaalde geld voor een deel besteed werd om allerlei binnenlandse oorlogen van de paus mee te bekostigen, zette kwaad bloed.

Unam Sanctam leidt tot aanval op paus

De Franse koning en de Italiaanse familie Colonna waren na Unam Sanctam klaar met paus Bonifatius. Op 7 september 1303 vond de ‘aanslag op de paus in Anagni’ plaats. Franse troepen en Italianen omsingelden het paleis van de paus in Anagni en lichtten hem van zijn bed.

De paus werd meegenomen, zei geen woord en zat korte tijd gevangen. Maar omdat de bevolking van Anagni in opstand kwam, werd Bonifatius snel weer een vrij man en vertrok hij daarna naar Rome. Daar overleed hij op 11 oktober 1303. Hij werd hierna opgevolgd door Benedictus XI (1240-1304).

Lees de Nederlandse tekst van Unam Sanctam
…en: Tweezwaardenleer – De geestelijke en de wereldlijke macht
Ook interessant: Pauselijke bul tegen heksen: Vox in Rama (1233)
Boek: Heilige vaders. Het verhaal van de pausen – Wim Zaal

Bronnen ▼