De dansplaag van 1518

De ziekte choreomanie is onder veel lezers wellicht niet zo bekend. Choreomanie is een ziekelijk drang om te dansen en wordt in het medisch jargon ook wel aangeduid als Sint-Jansziekte, danszucht of danswoede. Gedurende de Middeleeuwen deed deze ziekte zich meermalen voor in het Heilige Roomse Rijk. Het summum qua uitbraak was de befaamde Dansplaag die in juli 1518 uitbrak in de stad Straatsburg en in de Elzas.

Groepen mensen sloegen in Straatsburg en elders dagenlang aan het dansen, zonder ermee op te houden. Na enkele dagen of weken vielen ze om van uitputting, waarbij sommigen zelfs (aldus latere bronnen) een hartaanval of beroerte kregen. Hoe kon dit gebeuren? Wat was deze Dansplaag voor een fenomeen?

Meerdere dansplagen, symptomen en vermoedelijke oorzaken

Voordat we de ingaan op de Dansplaag van 1518, eerst kort iets over de geschiedenis en symptomen van de dansziekte. Vroege uitbraken deden zich, aldus de historicus J.F.C. Hecker (1795-1850) in Die Tanzwut. Eine Volkskrankheit im Mittelalter (1833), al voor sinds 1021. In 1278 (bij de rivier de Maas in Frankrijk), 1237 (bij Erfurt en Arnstadt), in 1374 (in Aken, Utrecht, langs de Rijn en de Moezel) en in 1463 (in de Eiffel) deden zich ook uitbraken voor van choreomanie. Volgens Hecker trokken dansende groepen hierbij, net als flagellanten, van plaats naar plaats en zeiden de dansers dat ze hemelse visioenen zagen.

Een van de bekendste uitbraken deed zich voor in Straatsburg en de Elzas: de Dansplaag van 1518. Gedurende de vroegmoderne tijd bleven zich op het Europese continent uitbraken van de danswoede voordoen, tot in de zeventiende eeuw. Hierbij dansten grote groepen mensen – soms tientallen, maar ook groepen van honderden dansers – dagenlang onafgebroken. Uiteindelijk vielen er (volgens latere bronnen; dus het is twijfelachtig) meerdere dansers/danseressen dood of halfdood op de grond. Een latere kroniek meldde vijftien doden, als gevolg van beroertes, hartaanvallen of door uitputting. Het dansen leek op het maken van spastische bewegingen. Bijzonder was dat de mensen het dagenlang volhielden. Tijdgenoten dachten dat de oorzaak ‘heet bloed’ was, terwijl er ook mensen waren die de ziekte verklaarden als een straf van God.

De toenmalige artsen Paracelsus (1493/1494-1541) en Thomas Sydenham (alias de ‘Engelse Hippocrates’, 1624-1689) kwamen weer met andere theorieën. Paracelsus typeerde de ziekte als chorea lasciva en dacht dat de danswoede het gevolg was van vrouwen die in verzet kwamen tegen kwaadaardige mannelijke hegemonie. Ook onderscheidde hij lichamelijke oorzaken. De Britse arts Sydenham noemde de ziekte de St.Vitus-dans, later werd het Chorea van Sydenham, en zocht de oorzaak ook in natuurlijke factoren als reumatologische en neurologische afwijkingen.

Hedendaagse medisch wetenschappers en historici denken dat de Dansplagen werden veroorzaakt door de zogenoemde kriebelziekte (ergotisme), die veroorzaakt werd door moederkoorn (een graanziekte) waarbij patiënten hallucinaties, spasmes en stuiptrekkingen krijgen. John Waller legt in zijn boek een verband met ziekte, honger en bijgeloof. Volgens hem braken de dansmanies uit op plekken waar indertijd sprake was van hongersnood en ziekten. Verder schrijft hij over mass psychogenic illness. Hierbij komen mensen die krachtig geloven in het bovennatuurlijke in een dissociatieve geestestoestand terecht.

De Dansplaag van 1518: wat gebeurde er?

De Dansplaag van 1518 begon halverwege juli van dat jaar in Straatsburg. Een vrouw, bekend als Frau Troffea (of Trauffea) begon op straat te dansen en ging er zo’n vijf dagen lang mee door. Na enkele dagen voegden zich tientallen anderen bij haar, die eveneens onbeheersbaar dansten en muziek maakten. Uiteindelijk groeide de dansgroep, aldus Paracelsus, uit tot ongeveer vierhonderd vrouwen en mannen. Er werd zelfs een houten podium voor de dansgroep opgesteld en fluiters en drummers ingeschakeld om hen te begeleiden, omdat (zo stelden medici) het ‘hete bloed’ van de dansers moest afkoelen. Even hun gang laten gaan, dacht men, dan gaat het snel weer over. Maar tot schrik van het stadsbestuur hield het gedans niet meer op. In augustus was de dansmanie in Staatsburg nog steeds gaande.

De stadsraad van Straatsburg wist zich geen raad met de dansende bevolking en draaide eind augustus 1518 bij. Dit moest wel een goddelijke straf zijn, dus was er boetedoening nodig. Uiteindelijk werden de dansers meegenomen naar een heiligdom gewijd aan Sint-Vitus, dat in de heuvels lag van het nabijgelegen stadje Saverne. Hun opgezwollen en bebloede voeten werden in schoenen gestoken, waarbij de dansers rond een houten relikwie moesten dansen. Na enkele weken hield het gedans en daarmee de epidemie op. Sommige dansers kregen hartaanvallen, anderen storten met een beroerte of van uitputting ineen. Over dit laatste punt, of er doden vielen, bestaat overigens onder historici een discussie. De bronnen die schrijven over dodelijke gevallen stammen namelijk niet uit de tijd van de Dansplaag van 1518 zelf.

Boek: Gezondheidszorg in Leiden in de late middeleeuwen

Bronnen ▼