De CPN en de blokkade van Berlijn (1948)

Op 24 juni 1948 blokkeerde de Sovjet-Unie stapsgewijs alle toegangswegen (weg, spoorweg en vaarweg) naar de Amerikaanse, Engelse en Franse zones van Berlijn (samen West-Berlijn). Die blokkade duurde bijna een jaar, tot 12 mei 1949. Dit artikel gaat in op de achtergronden van de blokkade en de reacties daarop in Nederland, met name die van de Communistische Partij van Nederland (CPN).

Blokkade

Na 1945 werd de vraag wat te doen met het overwonnen Duitsland steeds meer gedomineerd door de groeiende tegenstellingen tussen de twee blokken, de drie westelijke geallieerden en hun bondgenoten aan de ene kant en de Sovjet-Unie en haar bondgenoten aan de andere kant. Eind 1947 mislukte de conferentie van Londen over de toekomst van Duitsland; dat leidde tot het uiteenvallen van de naoorlogse samenwerking van de vier geallieerden. De deling van Duitsland in een westelijk en oostelijk deel kreeg daardoor steeds meer een bestendig karakter.

De directe aanleiding van de blokkade van West-Berlijn eind juni 1948 was waarschijnlijk de invoering van een nieuwe munteenheid, de Deutsche mark oftewel de D-mark, eerst in de westelijke zones van Duitsland en later ook in die van Berlijn. Overleg tussen de vier geallieerden over de valutahervorming in Duitsland was eerder spaak gelopen.

In reactie op de blokkade stelden de westelijke geallieerden een luchtbrug in om zo het westen van Berlijn door de lucht te bevoorraden. Toen de Sovjet-Unie na verloop van tijd inzag dat de blokkade het maken van nadere afspraken over Duitsland geen streep dichterbij bracht, werd de blokkade na bijna een jaar, half mei 1949, weer beëindigd. Als (relatief kleine) concessie aan Stalin beloofden de westelijke geallieerden dat er vanaf 23 mei in Parijs een conferentie zou worden gehouden van de ministers van Buitenlandse Zaken van de Sovjet-Unie, de VS, Groot-Brittannië en Frankrijk over de toekomst van Duitsland.

Het doel van de Russische leider Josef Stalin met de blokkade was om de westelijke geallieerden te dwingen te kiezen tussen het opgeven van hun plan om een aparte West-Duitse staat te vormen en het opgeven van West-Berlijn. Dat eerste was voor hem het belangrijkst; Berlijn was voor hem slechts een ruilmiddel. Maar uiteindelijk kreeg hij geen van beide. Volgens de historicus Tony Judt was de blokkade van Berlijn geen geplande agressieve actie van de kant van Stalin, maar een improvisatie – maar dat kon het Westen toen natuurlijk niet weten. Zo vlak na de communistische machtsovername in Tsjechoslowakije (in februari 1948) zorgde de blokkade van Berlijn ervoor dat de westelijke geallieerden nog meer overtuigd raakten van hun plan om van West-Duitsland een zelfstandige staat te maken.

De crisis rond Berlijn had drie belangrijke gevolgen. In de eerste plaats leidde die tot de oprichting van twee Duitse staten. In de tweede plaats zorgde die ervoor dat de Verenigde Staten zich voor het eerst verbonden aan een betekenisvolle militaire aanwezigheid in Europa. En in de derde plaats, mede als een consequentie van de eerste twee, zorgde die voor een militaire strategieverandering in het westen, uiteindelijk uitmondend in de oprichting van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, de NAVO, in 1949.

Reactie CPN

Het CPN-dagblad De Waarheid berichtte in juni en juli 1948 regelmatig over de blokkade van West-Berlijn en de reacties daarop van de kant van de Sovjet-Unie en van de westerse geallieerden. De krant koos daarbij steeds – en dat is natuurlijk niet verrassend – voor de visie van de Sovjet-Unie. Het begin van de blokkade viel overigens (toevallig) samen met de laatste fase van de verkiezingsstrijd; twee weken later, op 7 juli 1948, vonden Tweede Kamerverkiezingen plaats.

In de eerste dagen van de blokkade schreef De Waarheid over de diverse maatregelen die de Sovjets hadden getroffen. Het vervoer tussen Oost- en West-Duitsland lag zo goed als helemaal stil. Ook de levering van elektriciteit aan West-Berlijn was stopgezet. Over de aanleiding voor de blokkade schreef de krant:

‘De Sowjet-bevelhebber beschuldigde de Westelijke geallieerden er van, door hun afzonderlijke munthervorming niet alleen de Duitse eenheid, maar ook Berlijn te willen vernietigen’.

De krant benadrukte in haar berichtgeving steeds de grote verdeeldheid aan westelijke zijde over de vraag hoe om te gaan met de blokkade van West-Berlijn. En over de achterdocht tussen de westelijke geallieerden. Op 26 juni schreef de krant dat er tussen de Fransen, de Engelsen en de Amerikanen een soort ‘koude oorlog’ zou woeden. De krant citeerde bronnen in Londen die voorspelden dat de Engelsen en de Amerikanen binnen zes weken weg zouden zijn uit Berlijn. In het socialistische kamp daarentegen was men het juist volledig eens over de te volgen koers, schreef de krant:

‘eensgezindheid, vastberadenheid en een vaste vredeskoers heersen in het kamp van het Socialisme. Dat zijn de grondslagen voor de onvermijdelijke overwinning van de krachten van de vrede en van de vooruitgang’.

De blokkade zorgde ervoor dat de economische situatie in West-Berlijn steeds moeilijker werd. Op 9 juli schreef de krant over ‘Chaos in Westelijke sectoren’. Die chaos was volgens de krant veroorzaakt door het optreden van de westelijke geallieerden; bedrijven kwamen stil te liggen; de werkloosheid nam snel toe.

De krant berichtte stelselmatig negatief over de luchtbrug om West-Berlijn te bevoorraden. Op 2 juli schreef ze dat een Engelse generaal had gezegd dat bevoorrading van de stad vanuit de lucht onmogelijk was. En op 3 juli kopte ze: ‘De “luchtbrug” brengt geen oplossing’.

De Waarheid schreef in 1949 ook over de opheffing van de blokkade. In een kroniek van de Berlijnse kwestie, gepubliceerd in de krant van 13 mei 1949, stond het volgende:

– Op 29 januari 1949 stelde Stalin voor de wederzijdse blokkade op te heffen in afwachting van een nieuwe viermogendhedenconferentie over het hele Duitse vraagstuk.
– Op 5 mei 1949 verklaarden de drie westelijke mogendheden zich akkoord met het voorstel van Stalin. De verkeersbeperkingen werden op 12 mei opgeheven. En op 23 mei zouden de vier ministers van Buitenlandse Zaken in Parijs bijeenkomen om het Duitse vraagstuk opnieuw te bespreken.

De hoop van de krant was nu gevestigd op die Parijse conferentie. Die zou de oplossing moeten brengen van de Duitse kwestie, een oplossing waar de Sovjet-Unie steeds hard aan had gewerkt.

‘Zij [de conferentie van Parijs] kan het keerpunt worden in de na-oorlogse politieke ontwikkeling. Zij geeft hoop op een oplossing van de Duitse kwestie. De vertraging in de oplossing van de Berlijnse vraagstukken is een gevolg van het optreden van de Westelijke geallieerden. De blokkade werd opgeheven, onmiddellijk nadat de Westelijke mogendheden hun vroegere tactiek opgaven. […] Gedurende de gehele Berlijnse crisis heeft de Sowjet-Unie zonder ophouden haar wens te kennen gegeven om een snelle oplossing te bereiken.’

Een paar maanden later, op 15 juli 1949, ging de CPN’er Henk Gortzak in de Tweede Kamer (in een debat over het NAVO-verdrag dat op 4 april 1949 door Nederland was getekend) nog eens in op de kwestie Berlijn:

‘In het voorjaar — ik was in Januari in Berlijn, waar ik deze leuze zag – schreven de Amerikaanse oorlogsdrijvers: Berlijn is een nieuwe oorlog waard. Men heeft deze nieuwe oorlog niet kunnen ontketenen, maar men heeft aan de conferentietafel moeten plaats nemen om over het probleem Duitsland te spreken’.

Hij noemde dit een nederlaag voor de oorlogsdrijvers en een overwinning voor de vredelievende krachten. Tot slot benadrukte hij nog eens de op een duurzame vrede gerichte missie van de CPN: ‘Want vrede is ons dierbaar en heilig. Juist omdat wij vóór de vrede zijn, vóór een duurzame vrede, zijn wij communisten. Juist omdat wij van ons land en van ons volk houden, willen wij geen oorlog en geen oorlogspact, willen wij geen slagveld maken van ons land, willen wij als vrij en onafhankelijk volk te zamen met andere vrije volkeren de vrede duurzaam verzekeren’. Hij was ervan overtuigd deze strijd voor de vrede te winnen:

‘Wij weten, dat deze strijd zwaar en hard zal zijn. Maar wij weten ons daarbij reeds nu de overwinnaars’.

Overige reacties

De toonzetting van de berichtgeving in het sociaaldemocratische dagblad Het Vrije Volk was totaal anders. Deze krant stond vierkant achter de westerse geallieerden en bekommerde zich om de moeilijke situatie in West-Berlijn. Op 26 juni 1948 schreef ze dat de toestand daar grimmig was: de Berlijners ‘worden bedreigd door honger’. En op 2 juli schreef ze dat de Russen door het conflict om Berlijn gezichtsverlies leden: ‘Het Kremlin verliest aan prestige’.

Het Vrije Volk was opgetogen over het einde van de blokkade, half mei 1949. Op 11 mei had de schrijver van de rubriek Van Dag Tot Dag veel lof voor de westelijke geallieerden:

‘De heren in Moskou dachten ons klein te krijgen met de blokkade van Berlijn, maar in plaats van een nederlaag van het Westen zijn zij aan de haal gegaan en niet wij.’

Over de luchtbrug: ‘Het zal een fantastisch hoog bedrag zijn, dat deze luchtbrug heeft gekost. Maar één troost: het is toch altijd goedkoper geweest dan een oorlog’.

De liberale krant het Algemeen Handelsblad was op 11 mei opgelucht over het einde van de blokkade: ‘Groot gevaar voor conflict is thans afgewend’. Op 12 mei 1949 schreef de krant – terugblikkend op de blokkade – dat deze het Russische antwoord was op de geleidelijke vorming van een West-Duitse staat: ‘Toen ter Londense conferentie [van 1 juni 1948, jdv] de V.S., Engeland, Frankrijk en de Benelux het eens waren geworden over de grondvorm ener West-Duitse republiek werd ook (in Juni) de blokkade volledig’. Volgens de krant hebben de Russen hun doel – het vertrek van de Amerikanen uit Europa – niet gerealiseerd, integendeel:

‘De Berlijnse blokkade heeft een averechts gevolg gehad en West-Europa slechts nauwer aan de V.S. gebonden’.

Tot slot

De conferentie van Parijs, waar de CPN zoveel hoop op had gevestigd, duurde ongeveer een maand en leverde voor de Sovjet-Unie weinig op. Nota bene op de eerste dag van de conferentie, op 23 mei 1949, werd de Bondsrepubliek Duitsland opgericht. De Russen reageerden snel (en dat kon omdat de plannen al klaar lagen): op 7 oktober 1949 werd de Duitse Democratische Republiek, de DDR, opgericht.

De blokkade van Berlijn had waarschijnlijk zijn gevolgen in Nederland. Het kan bijna niet anders dan dat die invloed heeft uitgeoefend op de verkiezingscampagne van 1948, en dat zeker niet ten gunste van de CPN. Voor veel Nederlanders zal die blokkade een bewijs zijn geweest van de agressieve intenties van het Sovjet-Unie. In die zin was de blokkade een (uiteraard onbedoeld) cadeau van de Sovjets aan de Nederlandse anticommunisten.

~ Jan de Vetten

Lees ook: De Berlijnse luchtbrug (1948-1949)
Boek: De Berlijnse luchtbrug

Bronnen ▼