Iedereen heeft wel eens in de put gezeten of er iemand uitgehaald. Niet alleen in het dagelijks leven maar ook in koude wintermaanden, ’s avonds, bij de kachel, onder de lamp met een kopje thee en een speculaasje. Oudhollandser kan het bijna niet, het ganzenbord. Maar wie dat denkt komt bedrogen uit.
De oorsprong
Hoewel daarvoor geen bronnen bestaan, laten sommige historici de oude Grieken al ganzenborden. Aannemelijker is dat het spel der spellen in het laatste kwart van de zestiende eeuw, in Italië ontstaat. Het is Francesco, telg uit het roem- en rijke De’ Medici-geslacht die Filips II, koning van Spanje een ganzenborden schenkt. De eerste officiële vermelding dateert uit 1597, het jaar waarin het bordspel in een Londens register ingeschreven wordt als ‘the most pleasant game of the Goose’.
Het spel der spellen
Het spel wordt op een bord met een aantal in spiraalvorm aaneengesloten vakjes gespeeld. Het lot van de spelers wordt bepaald door dobbelstenen. Wie het eerst over de eindstreep komt wint. Onderweg kunnen de put en de gevangenis maar het best worden vermeden om vertraging te voorkomen. Het ganzenbord is ook niet verschoond gebleven van symboliek. In vroegere tijden bracht de gans geluk. De weg die dit beestje op het bord aflegt staat symbool voor de levensweg van de mens. Zijn naam dankt het vermoedelijk aan één van de oudst overgeleverde borden uit Italië. Op het middenveld zit een ouderpaar met hun driekoppig kroost aan tafel aan het avondmaal. Er prijkt ganzengebraad op het menu. Weer anderen beweren dat de spelers na afloop met het bij elkaar gespeelde geld een vette gans kochten op de lokale markt.
Ter leering ende vermaeck
Hoe dan ook, één bord, 63 vakjes, een handvol pionnen en twee dobbelstenen, dat leidt tot tevreden spelers. Héél tevreden, want het brave ganzenbord gooit hoge ogen als verkapt dobbelspel. Voornamelijk in adellijke kringen, uiteraard onder volwassenen. Het duurt tot de achttiende eeuw voordat het spel de kinderkamers van de welgestelden bereikt. Het krijgt dan een educatieve lading. Er ontstaan allerlei variaties op de klassieke uitvoering. In de basis blijft het gelijk. Door voortschrijdende druktechnieken is ganzenbordspel in de negentiende eeuw voor iedereen beschikbaar. Aan de ene kant blijft het een gezelschapsspel, aan de andere kant wordt het ook nu als leermiddel gebruikt. Eind negentiende, begin twintigste eeuw zien fabrikanten hun kans schoon om het populaire bordspel in te zetten als reclamedrager voor hun producten. De symbolische betekenis verhuist naar de achtergrond.
Het Hollandse ganzenbord
Het oudste Hollandse ganzenbord dateert, op grond van stijlmerken, uit de tweede helft van de zeventiende eeuw. Het spel is gegraveerd in koper. Uit boedelbeschrijvingen in het Amsterdamse Stadsarchief blijkt dat het al snel aan populariteit wint onder de gegoede burgerij in de stad. Dat nodigt twee achttiende-eeuwse Amsterdamse kopergraveurs tevens uitgevers uit om de oude koperplaten te hergebruiken. De overige speelborden uit deze eeuw zijn evenals die in de zeventiende vrijwel allemaal uit hout gesneden. In het Prentenkabinet van het Rijksmuseum bevindt zich een aantal negentiende-eeuwse exemplaren.
Een broertje van Flipje uit Tiel
Daan Hoeksema, Affiche tentoonstelling Flipje en Streekmuseum, 2013, Tiel
Een potje nostalgie
Inmiddels is de eenentwintigste eeuw aangebroken. Het tijdperk waarin spellen games geworden zijn. Maar het ganzenbordspel laat zich niet kisten! Nog steeds gaat het in vele varianten over de al dan niet virtuele toonbank. Hopelijk zal dat nog lang zo blijven want plezier in een potje ganzenborden, dat is eenieder van ganser harte gegund!
~ Amsterdam Museum – Suzette van´t Hof
Verschenen in ‘De Gans’, ThemaTijdschriften, Amsterdam, 11 december 2015.
Nog altijd te koop: ‘Oudhollands Ganzenbord’
