Gefascineerd door een SS’er die de Holocaust probeerde te stoppen

Het verhaal van Kurt Gerstein

Je bent al jaren beheerder van het WOII-platform Go2War2. Waar komt je fascinatie voor de Tweede Wereldoorlog vandaan?

“Sinds 2004 ben ik actief als projectleider van Go2War2.nl, waar ik een jaar eerder begonnen was als boekenrecensent. Recenseren doe ik overigens nog steeds met veel plezier, ook voor Historiek. Mijn belangstelling gaat eigenlijk uit naar de complete twintigste eeuw, maar de Tweede Wereldoorlog heeft wel al het langst mijn interesse. Die fascinatie is begonnen op jonge leeftijd, toen ik al graag jeugdboeken las over de bezettingsjaren, zoals De Vos van de Biesbosch en Oorlogswinter. Ook de verhalen van mijn oma, bij wie in het ouderlijk huis Duitsers ingekwartierd waren, hebben mijn interesse ongetwijfeld aangewakkerd. Nog steeds vind ik het bijzonder dat deze oorlog plaatsvond in de tijd van mijn eigen grootouders. Dat brengt de gebeurtenissen dichterbij dan dat ze in jaartallen lijken.

Zijn er onderwerpen die je speciale interesse hebben?

“Mijn interesse gaat vooral uit naar de menselijke kant van de geschiedenis. De persoonlijke ervaringen van mensen, zowel bekend als onbekend, en hun rol in de oorlog spreken bij mij meer tot de verbeelding dan bijvoorbeeld de militaire strategie. In het bijzonder gaat mijn belangstelling uit naar de daders en slachtoffers van de Holocaust. Het onrecht dat mensen elkaar aangedaan hebben en de vele miljoenen verloren levens verdienen onze blijvende aandacht. Mensen die kennis hebben van deze periode en van de gruwelen van oorlog zijn volgens mij vredelievender dan mensen die daar niets van weten. Kijk naar het Midden-Oosten, waar in veel landen de uitroeiing van de Joden ontkend wordt en waar oorlog eerder verheerlijkt wordt dan afgekeurd.

Weten we niet een keer genoeg over de Tweede Wereldoorlog? Er zijn in de loop der tijd al zóveel boeken over verschenen?

“Wanneer de zoveelste biografie over Adolf Hitler verschijnt, denk ik dat ook wel eens, maar er zijn nog zoveel verhalen die nog niet verteld zijn. Iedereen die de oorlog actief meemaakte heeft een eigen geschiedenis. En verhalen die al eerder zijn verteld, moeten aan nieuwe generaties opnieuw verteld worden, maar dan volgens recentere historische inzichten en vanuit een neutraler perspectief dan vroeger mogelijk was. Denk aan de meer genuanceerde kijk die we tegenwoordig hebben op goed en fout. Foute mensen kunnen een goede kant hebben en goede mensen een foute. Dat is precies waar mijn boek De boodschapper uit de hel ook over gaat.

Hoe kwam je op het verhaal van Kurt Gerstein en wat is er zo bijzonder aan zijn verhaal? En kan je in het kort iets vertellen over dat verhaal?

“Kurt Gersteins verhaal is verfilmd in de sterk geromantiseerde speelfilm ‘Amen’ uit 2002. Na het zien van de film en Gersteins naam meermaals tegengekomen te zijn in boeken raakte ik benieuwd naar zijn volledige, echte verhaal. Een SS-officier, betrokken bij de levering van het dodelijke Zyklon-B aan de vernietigingskampen, die tegelijkertijd de wereld wilde waarschuwen voor de uitroeiing van de Joden; daar wilde ik meer van weten. Zijn verhaal bleek nog veel meer tegenstrijdigheden te bevatten.

Zo was Gerstein een devote christen, die sinds de jaren twintig actief was als leider in de protestantse jeugdbeweging. In de jaren dertig kwam hij meermaals in botsing met de nazi’s vanwege hun antikerkelijke politiek. Hij werd toen zelfs twee keer gevangen gezet vanwege staatsvijandelijke activiteiten. Maar toch was hij in 1933 lid geworden van de NSDAP en trad hij in 1941 in dienst van de Waffen-SS, de gewapende tak van de gevreesde SS. Door zijn kennis als gediplomeerd ingenieur was hij van groot nut voor de organisatie. Hij werd door zijn superieuren gewaardeerd en maakte vlot carrière binnen het Hygiene-Institut, dat zich onder meer bezig hield met de bestrijding van ziekte-epidemieën aan het front en in kampen.

Een volgende ommekeer in zijn leven deed zich voor in de zomer van 1942, toen Gerstein in vernietigingskamp Belzec in Polen getuige was van de vergassing van honderden Joden. Hij was zo gechoqueerd dat hij iets wilde doen om dit onrecht te beëindigen. Tevergeefs deed hij pogingen om de kerken en de geallieerden aan te sporen om de massamoord te veroordelen en te doen stoppen. Ondertussen bleef hij echter tot het einde van de oorlog actief in de SS. Hij gaf zich in het voorjaar van 1945 vrijwillig over aan de geallieerden om te getuigen tegen zijn vroegere collega’s, hoewel het zover niet zou komen omdat hij uiteindelijk zelf beschuldigd werd van oorlogsmisdaden.

Hoe ben je bij het schrijven van het boek te werk gegaan?

“Ik heb veel gehad aan Engels- en Duitstalige literatuur over Gerstein. Daarnaast heb ik in de loop der jaren archiefmateriaal verzameld, waaronder Gersteins SS-personeelsarchief. Verder vond ik veel informatie op internet, zoals wetenschappelijke artikelen en het rapport dat hij na de oorlog voor de geallieerden schreef over zijn ervaringen in Belzec. Een getuigenis die ook veel onjuiste beweringen bevat en daarom vaak door Holocaustontkenners wordt gebruikt om hun betoog te ondersteunen. In mijn boek leg ik uit waarom dit verslag, het ‘Gerstein-rapport’ genoemd, toch van historische waarde is.

Met behulp van al deze bronnen en mijn eigen inzichten heb ik het verhaal van Gerstein geprobeerd te vertellen, al is hij voor mij nog steeds enigszins een mysterieus figuur gebleven. Zijn activiteiten in de SS blijven moeilijk te rijmen met zijn verzetsrol. Doordat hij in juli 1945 in geallieerd gevangenschap zelfmoord pleegde, heeft hij vermoedelijk veel geheimen het graf mee ingenomen.

Is Gerstein in Duitsland eigenlijk bekend? En hoe gaat men daar eigenlijk om met verzetshelden?

“Kurt Gerstein is niet zo bekend als bijvoorbeeld aanslagpleger Claus Schenk von Stauffenberg of de leden van verzetsgroep Die Weisse Rose, maar vergeten is hij niet. Zo staat het kamphuis voor de christelijke jeugd, waar hij zelf in de jaren 20 en 30 actief was als inspirerend jeugdleider, tegenwoordig bekend als het Kurt-Gerstein-Haus. De omgang met verzetsmensen heeft in Duitsland de nodige tijd gekost. Aanvankelijk werden Claus von Stauffenberg en zijn medecoupplegers nog beschouwd als verraders. Pas in 1980 werd er op de locatie in Berlijn waar Von Stauffenberg en andere samenzweerders werden geëxecuteerd een gedenkplaats opgericht, de Gedenkstätte Deutscher Widerstand.

Terwijl in Oost-Duitsland communistische verzetsstrijders vereerd werden, duurde het in West-Duitsland sowieso lang voordat men het verleden accepteerde. Het proces tegen Adolf Eichmann in Jeruzalem in 1961 en de Auschwitzprocessen in Frankfurt-am-Main van 1963 tot 1965 zorgden ervoor dat de naoorlogse generatie kritischer werd ten opzichte van het handelen van hun ouders en grootouders en vragen ging stellen. Tegenwoordig kan elk land een voorbeeld nemen aan hoe Duitsland omgaat met haar duistere verleden. In de meeste Duitse steden, en zeker in Berlijn, worden in elke straat wel verzetsmensen of slachtoffers van nazivervolging geëerd met een monument, straatnaam of Stolperstein. Straatnamen of monumenten zijn er overigens voor Gerstein niet, waarschijnlijke omdat zijn actieve rol binnen de SS een smet blijft op zijn reputatie.

Zijn er lessen te trekken uit het verhaal van Gerstein?

“Lessen leren uit de geschiedenis is helaas niet iets waar de mensheid in uitblinkt. Wat ik wel heb geprobeerd de lezer van mijn boek mee te geven is dat de uitroeiing van de Joden mede mogelijk werd gemaakt door de overheersende onverschilligheid ten opzichte van hun lot. De Duitse bevolking, de Duitse kerken, de Paus en de internationale gemeenschap stonden in de jaren dertig in min of meerdere mate onverschillig ten opzichte van het antisemitisme dat gaandeweg steeds radicalere vormen aannam. Zeker de Kristallnacht, die afgelopen week in Amsterdam nog herdacht is in het bijzijn van premier Rutte, had een wake-up-call moeten zijn.

Toen Gerstein, nota bene als Duitser in het uniform van de moordenaars, vanaf 1942 probeerde de kerken en wereldleiders tot actie aan te zetten, was het in feite al te laat. De treinen reden af en aan naar de vernietigingskampen en de Einsatzgruppen hadden aan het Oostfront al honderdduizenden Joden vermoord. Als er in de Duitse samenleving in de jaren dertig meer protest was geweest en de internationale gemeenschap zich toen bereidwilliger had getoond de Duitse Joden een veilig heenkomen te bieden, dan had de geschiedenis er anders uit kunnen zien.

Eerder schreef je ook al het het boek Oorlogszone Zoo. Heb je nog meer schrijfplannen?

“‘Oorlogszone Zoo’ vertelt de geschiedenis van de Berlijnse zoo, in het bijzonder tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 2017 verschijnen twee boeken die aansluiten op De boodschapper uit de hel. Het eerste te verschijnen boek, getiteld Een rechter in Auschwitz, vertelt het verhaal van SS-rechter Konrad Morgen die zich in de concentratiekampen van nazi-Duitsland bezighield met onderzoek naar corruptie en “illegale moorden”, dat wil zeggen moorden die kamppersoneel pleegde zonder dat hiertoe het bevel van hogerhand gegeven was. Het zal voor veel mensen onbegrijpelijk zijn dat er in de gruwelijke kampen, waar dagelijks vele mensen moedwillig omgebracht werden, iemand was die namens SS-leider Heinrich Himmler probeerde kampcommandanten en -bewakers te vervolgen voor moord.

Het daarop volgende boek, getiteld Het masker van de massamoordenaar, gaat over Arthur Nebe, de chef van de Duitse Kriminalpolizei in nazi-Duitsland. Behalve chef van de landelijke recherche voerde hij in 1941 in de Sovjet-Unie ook korte tijd het bevel over een Einsatzgruppe van de SS. Onder zijn bevel werden vele Joden en andere “vijanden van het Rijk” geëxecuteerd. Merkwaardig genoeg was Nebe echter al voor de oorlog betrokken bij een complot om Hitler te doden. Ook aan de voorbereidingen op de staatsgreep van 20 juli 1944 nam hij deel. Wat ik me heb afgevraagd is hoe iemand die zelf zo actief betrokken was bij nazimisdaden toch samenspande met de oppositie tegen Hitler.