Dichter Duitse volkslied kwam op voor het Nederlands

Hoe vormt zich een nationale identiteit en hoe ontstaat beeldvorming over een (buur)land? Het werk van de negentiende-eeuwse schrijver van het Duitse volkslied, August Heinrich Hoffmann von Fallersleben, is bij uitstek geschikt om daar zicht op te krijgen. Hij was ooggetuige van de eerste decennia van het Koninkrijk der Nederlanden en de afscheiding van België. De Germaanse talen en volksidentiteit die daarmee samenhing hadden zijn niet aflatende interesse.

August Heinrich Hoffmann von Fallersleben was een negentiende-eeuwse geleerde filoloog met een missie. Hij leefde van 1798-1874, in de tijd dat Duitsland nog een verzameling kleine rijkjes was, waar de adel het voor het zeggen had. Hoffmann wilde dat er meer eenheid kwam en hij vond dat het volk meer te zeggen moest krijgen. Taal en identiteit hingen in zijn opinie nauw samen. Daarom hielden staten zich in zijn ogen het best aan taalgrenzen. Vanwege het belang van de volkstaal en –verhalen vond hij dat die onderwerp van studie aan de universiteiten moest worden.

Beeldvorming over de grens

Erika Poettgens promoveert begin volgende maand op haar onderzoek naar de negentiende-eeuwse geleerde:

‘Hoffmann kwam in beeld toen ik een grensoverschrijdend figuur zocht om te onderzoeken hoe beeldvorming over buurlanden tot stand komt. Hoffmann bezocht Nederland in de beginjaren van het koninkrijk en correspondeerde met Nederlanders, over Nederland en het Nederlands. Ook had hij uitgebreide contacten met de Vlaamsche Beweging in de tijd dat België zich losmaakte van de Nederlanden.’

Twintig jaar werkte Erika Poettgens naast een volle baan aan deze studie.

‘Aan de hand van de levensloop van Hoffmann heb ik gereconstrueerd waar sporen van hem te vinden moesten zijn. E-mail bestond nog niet toen ik begon… Al die archieven heb ik aangeschreven, en ik heb van allemaal antwoord teruggekregen. Sommigen stuurden een afdruk, anderen zeiden: kom maar langs, we hebben zo veel.’

Dus reisde ze in de vakanties Hoffmann achterna, fotografeerde zijn brieven en reconstrueerde daaruit zijn uitgebreide netwerk. Poettgens onvermoeibare spitten in archieven heeft de bestaande collectie Hoffmann-brieven van 600 stuks uitgebreid tot 7000. In haar proefschrift – dat ze op 12 juni verdedigt – beschrijft ze ze kort per geadresseerde.

‘Onderzoekers na mij kunnen nu precies zien in welke archieven wat te vinden is, en met wie Hoffmann contact onderhield. De brieven die ingaan op Nederlandse en Vlaamse kwesties heb ik samengevat. Zijn netwerk met Nederlandse geleerden bleek veel omvangrijker dan tot nu toe bekend was.’

Beschermer Middelnederlands erfgoed

’Toen hij merkte dat de Nederlanders geen belangstelling hadden om hun Middelnederlandse bronnen te verzamelen heeft hij het gedaan in zijn Horae Belgicae. Deze verzameling tekstedities van Middelnederlandse werken omvat titels als Lanseloet van Denemerken, Karel ende Elegast en het Antwerps liedboek. Zijn verzameling heeft zeker de teloorgang van een deel van die teksten voorkomen. Het is niet overdreven om hem de eerste neerlandicus te noemen.’

Hoffmanns liberaal-democratische ideeën maakten hem verdacht in het keizerrijk. Hij werd dan ook nauwgezet in de gaten gehouden. Poettgens kon uit de verslagen van de spionnen soms per uur volgen wat hij had gedaan.

‘In de nazitijd is Hoffmann door Hitler op een vreselijk manier gebruikt door hem als grondlegger van het Duitse nationalisme aan te halen.. Dat is niet terecht. Hij was pleitbezorger van een op taal gebaseerde volksidentiteit, niet van superioriteit van het Duits. Ook in Polen en Tjechië spoorde hij geleerden daartoe aan. We zouden hem moeten herinneren als de vroege voorvechter die hij was van grondige talenstudies, goede bibliotheken en internationale uitwisseling van kennis.’