Documentaire toont loze beloften vooroorlogse Nederlands fascisme

Het Nederlandse fascisme wordt tegenwoordig vooral gelinkt aan de Nationaalsocialistische Beweging (NSB). Deze politieke partij onder aanvoering van Anton Mussert maakte zich voor altijd geminacht door te heulen met de Duitse bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat er voorafgaand aan de oorlog, gedurende de jaren 20 en 30, een heel scala aan fascistische partijen actief was in Nederland, dat is veel minder bekend. In de filmdocumentaire “Allen tegen Allen”, geregisseerd door Luuk Bouwman, wordt het vooroorlogse fascisme in Nederland onder de loep genomen.

Joep Hoffmans is antiquair en verzamelaar. Hij is één van de deskundigen die in de documentaire aan het woord komen. In zijn opslagplaats ontvouwt hij een groot vel papier met daarop een in 1946 door de vooraanstaande fascist George Labouchère samengestelde ‘stamboom’ van het Nederlandse fascisme. In de documentaire vormt het document een leidraad om verschillende personen en partijen te introduceren. De stamboom van het Nederlandse fascisme is een wirwar van allerlei bewegingen, partijen en losse verbanden. Terwijl de ene organisatie werd opgericht, werden andere alweer ontbonden of samengevoegd. Hoewel de ene partij soms in de andere opging, was er onderling nauwelijks sprake van samenwerking, laat staan van een gemeenschappelijk programma.

Stamvader

Als soort van ‘stamvader’ of inspirator van het Nederlandse fascisme wordt de Leidse hoogleraar Gerard Bolland genoemd. Hij ging tekeer tegen het democratische systeem, in het bijzonder tegen het vrouwenkiesrecht. Vrouwen waren in zijn ogen incapabel. Zijn colleges begon hij altijd met de aanhef “mijne heren”, ook als er studentes aanwezig waren. Eens zou hij de collegezaal bij binnenkomst direct verlaten hebben, omdat er alleen vrouwelijke studenten in de collegebanken zaten. “Ik zie dat er niemand is”, zei hij toen. In een academische les uit 1921, getiteld “de teekenen des tijds”, sprak hij over “de dommere meerderheid”, waartoe hij de meeste kiezers rekende.

“De democratie brengt geen echte of boven partijzucht verhevigen geestelijke grootheid aan het bewind. Wel onbekwame en beunhazende praatjesmakers.”

Na Bolland komt een heel pluimage aan fascistische leiders aan bod. Onder hen dr. Alfred Haighton, een miljonair die verschillende fascistische partijen financierde, waaronder De Bezem, de Nationaal-Socialistische Nederlandsche Arbeiderspartij (NSNAP) en Zwart Front. Het meest opmerkelijke aan hem is echter zijn bijzondere voorkeur voor vrouwen; maar liefst drie keer trouwde hij met een andere vrouw met één been. Een ander curieus verhaal is dat van de fascistische priester Wouter Lutkie, die Mussolini meermaals bezocht en de Italiaanse leider adoreerde. Via zijn bemiddeling leverde de dictator een grote lading marmer voor de restauratie van het interieur van de Antonius van Paduakerk in Maastricht-Scharn. De enige voorwaarde was dat de eerste mis door de plaatselijke pastoor aan Mussolini opgedragen moest worden. Wim Zaal, de schrijver van “De Nederlandse fascisten” (1973), vertelt er tijdens een bezoek aan de kerk smakelijk over. Ook gaat hij met de filmmaker op zoek naar het overwoekerde werkhuis van Lutkie in een bos, waar de priester ooit fascistische bijeenkomsten organiseerde.

Janboel

De vijand van Lutkie en andere Nederlandse fascistische leiders was de democratie. “Het democratische stelsel staat op instorten”, aldus eerstgenoemde. “De kiem van de ontbinding droeg zij in het ongezonde lichaam. De teugels zijn de leiders van ons volk uit hun handen geglipt.” Zijn pupil, de katholieke boerenzoon en leider van Zwart Front Arnold Meijer, waarschuwde voor de ondergang van Europa en ging ook tekeer tegen de Nederlandse regering. “Al dat uiterlijke vertoon van de huidige bestuurders is slechts een broze voorgevel welke de verrotting nog bedekt”, zo verkondigde hij. Louis Knuvelder, een lid van Zwart Front, prees de compromisloosheid van zijn aanvoerder. Het was volgens Knuvelder een janboel in Nederland. In fascistisch Italië ging het echter de goede kant op en Meijer moest Nederland maar uit het slob halen. Hoe de fascistische leider dat moest doen? Daar hadden Kunvelder en zijn politieke medestanders eigenlijk helemaal geen idee van.

Kiesvee, zo noemt Jan Baars de mensen die luisterden naar zijn toespraken neerbuigend. De vlot gebekte, voormalige marktkoopman was begin jaren dertig de leider van de Algemeene Nederlandsche Fascisten Bond (ANFB), een door het Italiaanse fascisme geïnspireerde politieke partij. Hij was in deze functie naar voren geschoven omdat hij de taal van het volk sprak. Eens hield hij een weddenschap met een journalist: hij zou tien minuten na het uitroepen van een bewering een compleet tegenstrijdige stelling opwerpen en niemand zou het merken. Hij won de weddenschap, want de tegenovergestelde stellingen leverden hem allebei een daverend applaus op. Dit ontluisterende beeld zegt veel over het fascisme, dat vooral een tegenbeweging was zonder werkelijke achterliggende ideologie. Op een in 1934 door Arnold Meijer bijgewoond internationaal congres van het fascisme in Zwitserland lukte het de vertegenwoordigers uit verschillende landen geeneens een universele definitie van het fascisme te formuleren.

NSB

Het was de NSB die uiteindelijk de invloedrijkste fascistische partij werd in Nederland. Beelden van de hagenpreken van Mussert in Lunteren worden in de documentaire afgewisseld met opnamen van de locatie tegenwoordig. Vakantiehuisjes kijken hier uit op de zogenoemde ‘Muur van Mussert’ waarvandaan de NSB-leider opriep op te komen voor eigen volk, bloed en bodem. Naar voren gebracht wordt dat het virulente antisemitisme van de nazi’s pas later nestelde binnen het Nederlandse fascisme. Mussert declameerde tijdens een toespraak eens de vraag “Zijn wij antisemieten?”, verwachtend dat het publiek massaal “nee” zou antwoorden. Zijn toehoorders antwoordden echter enthousiast met “ja” en onder invloed van Rost van Tonningen, die naar Duits-Joodse vluchtelingen verwees als “bloedzuigers”, deed ook Jodenhaat zijn intrede binnen de gelederen van de NSB.

Deskundigen

In “Allen tegen Allen” komen diverse deskundigen aan het woord, waaronder historici en verzamelaars van fascistische memorabilia (zoals speldjes en het paspoort van Anton Mussert). Heel ontspannen delen alle geïnterviewden hun kennis zonder belerend te zijn. De hedendaagse interviews worden afgewisseld met geluids- en filmbeelden van toen en eerder opgenomen interviews, waaronder met de al genoemde Jan Baars, die overigens tijdens de oorlog de kant van het verzet koos. Tussendoor wordt de kijker getrakteerd op prachtige drone-opnamen van Nederland. Het goed geordende, lieflijke landschap staat in sterk contrast met de fascistische leuzen die chaos en verrotting declameren. Wat deze ijzersterke documentaire oproept is vooral verwondering waarom tienduizenden Nederlanders iets zagen in de loze beloften het fascisme. We zien hoe NSB-leden in Lunteren, kort nadat Rotterdam in mei 1940 door de Duitse Luftwaffe gebombardeerd werd, hun steun bewijzen aan Duitsland. Niet de feiten telden voor de fascisten, maar vooral een onbenaderbaar gevoel dat een sterke leider de bezem maar eens door de Nederlandse democratie moest halen. Het resultaat is bekend.

Boek: In de ban van een beter verleden – Het Nederlandse fascisme 1923-1945