Draken komen veelvuldig voor in de kunst, verhalen, religie, films en boeken. En ook in toneelstukken en opvoeringen. Een opvoering van een folkloristisch gevecht tussen Sint-Joris en een draak, recent in het Limburgse dorp Beesel, vormde voor het Limburgs Museum en het STAD-museum in Gent aanleiding om over dit thema in de zomer van 2016 een tentoonstelling te organiseren en een boek uit te brengen.
Het boek is inmiddels verschenen en staat onder redactie van Peter Nissen en Sanne Verdonck: Draken. Beesten van de verbeelding (Uitgeverij Vantilt, 2016). Deze mooie bundel belicht het fenomeen draken van alle kanten: historisch, religieus en kunstzinnig. De auteurs hebben gekozen voor korte, informatieve en rijk geïllustreerde bijdragen waarin een specifiek drakenthema uitgewerkt wordt. Onderwerpen die voorbijkomen zijn onder meer de verbeelding van draken in de Oudheid, de rol van draken in de bijbel, beroemde drakenbestrijders, drakentatoeages en de functie van deze mythologische wezens in films, boeken en games.
Draken bij de Grieken
“Eigenlijk worden alle reptielen in de oudheid als slang of draak bestempeld. Vaak worden ze in verband gebracht met het leven op zee en met zeemonsters, dan wordt er gesproken over zeedraken. Soms vallen draken aan en zijn agressief, soms hebben zij een functie als bewaker. Draken staan in de oudheid vaak op gebruiksvoorwerpen afgebeeld. Een mooi voorbeeld is een (…) bronzen Romeinse zeedraak met een prachtig groen patina die van de eerste eeuwen na Christus dateert. Deze niet onvriendelijk ogende draak met een sik heeft het voorlijf van een geit en een gekrulde vissenstaart.” (32,33)
In de Griekse mythologie bestaan maar weinig vrouwen die tegen monsters vechten. Eén daarvan gaat over de Griekse Medeia, de dochter van koning Aietes van de plaats Choldos aan de Zwarte Zee. Medeia, die een wagen had die werd voortgetrokken door draakachtige wezens, beschikte over toverkrachten. Ze was verliefd op Jason – een van de Argonauten – en hielp hem om het Gulden Vlies te stelen. Daarvoor betoverde ze een draak, waarna het Gulden Vlies eenvoudig meegenomen kon worden. Jason werd echter wel door de draak verslonden.
Sint-Joris en de draak
Een beroemd boek uit de Middeleeuwen is Legenda aurea (‘De gouden legende’) van de Italiaanse schrijver Giacomo da Varazze (ca.1228/29-1298), alias Jacobus de Voragine. Dit boek, dat bestaat uit korte vertellingen (legenda) over heiligenlevens, werd in de late middeleeuwen razend populair. Veel verhalen en afbeeldingen uit het boek zouden eeuwenlang, tot op de dag van vandaag, figureren in afbeeldingen van heiligen en volksgebruiken, zoals rond Sinterklaas. Een van de bekendere voorbeelden uit Legenda aurea is het verhaal van Sint-Joris en de draak, dat nog steeds vrij algemeen bekend is.
Het verhaal gaat over Georgius of Joris, een tribuun uit het Romeinse leger, die door Libië reist. In de omgeving van de stad Silena ligt een groot meer, waar een verschrikkelijke draak ronddwaalt. Deze draak stelt als eis dat hij elke dag twee schapen krijgt, anders blaast hij de stad in brand. De voorraad schapen slinkt snel en uit nood besluiten de stedelingen dat er elke dag één schaap en één kind aan de draak geofferd moeten worden. Op een dag komt de dochter van de koning aan de beurt, die daarop luid begint te jammeren. Maar het meisje vertrekt toch naar het meer, maar daar ontmoet ze Joris. Joris zegt haar, in Christus’ naam, dat ze niet bang hoeft te zijn en moet vluchten. Dan komt de draak uit het meer omhoog en verwondt Joris het beest. Hij gebiedt het meisje haar gordel om de nek van het dier te gooien en met de draak aan de gordel vertrekt het trio naar de stad. Daar aangekomen zijn de inwoners doodsbang, maar Joris reageert:
‘Als jullie je laten dopen, dood ik de draak’.
En zo geschiedde. Twintigduizend mensen gingen ten doop en toen de koning Joris met geld wilde bedanken, zei deze dat hij het geld aan de armen moest geven. Vervolgens gaf Joris de koning instructies hoe hij de kerk moest inrichten en, na een kus, nam hij afscheid en verliet de stad.
Aardig is de rol die Sint Joris al gedurende de zesde eeuw speelde, buiten deze legende om. Peter Nissen verhaalt:
“Door historici wordt sterk betwijfeld of Georgius werkelijk heeft bestaan, maar dat is nooit een belemmering geweest voor de christelijke verbeeldingskracht. Ofschoon er al uit de zesde eeuw een afbeelding met Georgius met een draak bewaard is, wordt hij pas in de twaalfde en dertiende eeuw in brede kring met het doden van een draak in verband gebracht. Hij was toen al eeuwen in Byzantium patroonheilige van de ridders en de edelen en was vooral tijdens de Tweede Kruistocht ook in het westen populair geworden: Richard Leeuwenhart stelde zichzelf en zijn leger onder bescherming van Sint Joris. Helemaal onbekend was hij in het westen toen al niet meer: in de Merovingische en Frankische tijd werden er al kerken aan hem toegewijd en in de negende eeuw was er een Sint Jorislied, waarin hij een draak bestrijdt, en een reliek van hem in Reichenau” (84)
De draak steken met…
Aardig is dat het boek afsluit met wat etymologie rond ‘draken’. Sanne Verdonck beschrijft het ontstaan en de achtergrond van het gezegde ‘de draak steken met iets of iemand’. Deze frase wordt gebruikt voor het bespotten van iets of iemand. Op het eerste oog lijkt deze uitdrukking weinig te maken te hebben met het zojuist samengevatte verhaal van Sint Joris en de draak, maar toch komt ze hiervandaan.
In de middeleeuwen speelden mensen het verhaal na in processies en dat ging steeds een beetje minder serieus. Het feit dat de draak in de optocht doorgaans van stro was gemaakt, hielp niet echt om de situatie heel serieus te nemen. Feitelijk stak Sint Joris zijn lans in stro, niet in een draak. Daarom kreeg het steken een spottende bijklank en was de uitdrukking ‘de draak steken met…’ geboren.
“Cartoonist Opland heeft een boekje uitgegeven met de titel ‘Sint Joop en de draak. Hoe maak je een kabinet?’ Getekend in het jaar dat het kabinet-Den Uyl demissionair werd en aftrad. (…) Van Agt, Andriessen, Schmelzer, Udink, De Jong en Biesheuvel figureren hierin als draken. Maar nadat de strijd gestreden is, krijgt die nog een staartje. De strijd levert ‘Het Ethische Ei van Piet Steenkamp’ op, het latere CDA. De draken verzamelen zich tot één draak (in 1977 al) die de enigszins gehavende, doch de overwinning vierende, Sint Joop achtervolgt op zijn weg richting ‘het avondrood’.” (166,167)
Er is ook een fraaie politieke prent (uit ongeveer 1577) in het Rijksmuseum aanwezig, die Willem van Oranje afbeeldt als Sint Joris. Willem verslaat de draak van de Spaanse tirannie. Voor de aardigheid is deze prent, die ook in het boek staat, hier ook afgebeeld.
Boek: Draken – Beesten van verbeelding
Fragment uit het boek: Draken in het middeleeuwse wereldbeeld
