Fukuyama’s veronderstelling dat, na de val van de Berlijnse Muur, de geschiedenis ten einde zou komen, dat er weliswaar nog economische concurrentie zou bestaan, maar dat militaire conflicten uitgebannen zouden zijn en dat er een duurzame wereldorde zou ontstaan, bleek naïef. Als we naar de wereld om ons heen kijken, lijkt het tegengestelde eerder waar.
We leven namelijk, aldus publicist Hans Dijkhuis, in een periode waarin ‘de natiestaat’ met bijbehorend nationalisme – zie onder andere Trumps leus ‘America first’ – hoogtij viert en oorlogen nog altijd aan de orde van de dag zijn. Maar wat zijn natiestaten eigenlijk, welke historische ontwikkelingen liggen aan hun ontstaan ten grondslag? Welke betekenis heeft die term eigenlijk? En hoe hangen ‘de natiestaat’ en bijvoorbeeld ‘oorlog’ met elkaar samen? Voor veel mensen is het antwoord op die vragen onbekend.
Verdeling
Daarom heeft Dijkhuis zich – overigens zonder veel wetenschappelijke pretenties te koesteren – het nobele doel gesteld om in zijn boek het ontstaan en de gedaanteverandering van staten te beschrijven: van prehistorische, tribale samenlevingsverbanden naar door staatsgrenzen afgebakende grondgebieden waarop volken zijn gevestigd. Zo hoopt de publicist niet alleen de verdeling in geografisch opzicht, maar ook de verdeeldheid tussen mensen en volkeren in kaart te brengen – natievorming en ideeën over nationalisme gaan, zo veronderstelt Dijkhuis, hand in hand. Kortom, we gaan op zoek naar het ontstaan van onze ‘verdeelde aarde’.
Het is geen verrassing dat Dijkhuis een uitermate breed onderwerp heeft uitgekozen. Het boek beoogt dan ook een compendium van de wereldgeschiedenis te zijn – schetsmatig en op hoofdlijnen. Zo razen we in het eerste hoofdstuk langs tribale samenlevingen, Machiavelli’s onderscheid tussen diverse staatsvormen, de relatie tussen godsdienst en taal en volk en staat, de Griekse polis, Max Webers definitie van ‘de staat’, verschillende koning- en keizerrijken, Rousseaus typering van ‘het volk’, John Locke’s begrip van ‘grondgebied’, Giuseppe Mazzini’s ideeën over etnisch nationalisme en, tot slot, het ontstaan van de lineaire grens.
Wirwar
Alsof alles dat ooit over ‘de staat’ bedacht en geschreven is, in één hoofdstuk gepropt diende te worden. Dijkhuis heeft, zo blijkt al snel, weliswaar veel auteurs, filosofen en theoretici bestudeerd, maar hij slaagt er desalniettemin niet in om orde te scheppen in die enorme wirwar van ideeën, overtuigingen, definities en benaderingen. Het gevolg is dat zelfs de relatief goed geïnformeerde lezer, waartoe uw recensent zichzelf durft te rekenen, verward en met een suizende hersenpan achterblijft. Door zijn enthousiasme en zijn vastberadenheid om alles uit te willen leggen, lijkt Dijkhuis zijn oorspronkelijke doel, betekenis geven aan het begrip de ‘natiestaat’, voorbij te galopperen.
Na dit inleidend spervuur aan theoretische bespiegelingen, krijgt de lezer gelukkig ook nog een aantal aardige passages voorgeschoteld. Neem het hoofdstuk over oorlog en vrede, waarin de publicist, aan de hand van secundaire literatuur en de filosoof Hobbes, een beeld schetst over onder andere prehistorische oorlogvoering. Een thema waar nauwelijks over geschreven is (vanwege het beperkte bronmateriaal is dat niet verrassend te noemen), maar dat desalniettemin de lezer aan het denken zal zetten. Dijkhuis’ nadruk op bijvoorbeeld verschillende indianenstammen of de Azteken, bevolkingsgroepen die in de westerse geschiedschrijving een relatief marginale positie innemen, is eveneens te prijzen.
Grenzeloze wereld
Hoewel Dijkhuis’ boek met name laat zien hoe grenzen en natiestaten zijn opgericht, besteedt hij – en dat is veruit het interessantste hoofdstuk – ook aandacht aan de eeuwenoude, geïdealiseerde gedachte van een wereld zonder grenzen, waarbij één heerser met de scepter zou zwaaien. Hij laat zien hoe wereldreligies een impuls aan dit denken gaven. Met name de vroege christelijke koningen en zeker ook de paus, als papa caput totius orbis (hoofd van de hele wereld) zagen dat natuurlijk wel zitten. Maar ook in de negentiende eeuw pleitte de Franse socialist Saint-Simon al voor eenheid in het door oorlog geteisterde Europa, onder één vorst en met één parlement, en iets later wilde het communisme eveneens de wereld ontdoen van natiestaten en grenzen, teneinde de communistische heilstaat in het leven te roepen.
Ondoenlijke opgave
Het is jammer dat de redelijke passages verdrinken in een moeras van filosofische bespiegelingen, gedweep met literatuur en moeilijk te volgen (zo niet, onlogische) dwarsverbanden. Het combineren van staatkundige wereldgeschiedenis en ideeëngeschiedenis, en dat verduidelijken met thema’s als identiteitsvorming, kolonialisme en de Tweede Wereldoorlog, klinkt op papier weliswaar als een nobele, maar tegelijkertijd ondoenlijke opgave – De verdeelde aarde onderstreept dat statement.
Boek: De verdeelde aarde – Hoe de grenzen in de wereld kwamen
Bekijk dit boek bij:
