Elsa Schiaparelli, de excentrieke Italiaans-Franse modeontwerpster gefascineerd door kunst

Shocking noemde Elsa Schiaparelli (1890-1973) haar parfum. De flacon als een vrouwenbuste was ontworpen door kunstenares Leonor Fini. En dat was niet de eerste en enige samenwerking van de modeontwerpster met artiesten. Haar jurken, juwelen, parfums, hesjes, truien, hoeden, handschoenen… vervloeiden met de fine fleur van de Parijse avant-garde van de jaren 1920-1930. Verbazende, verrassende en vrolijke mode.

Toen Lady Gaga bij de inhuldiging van de Amerikaanse President Joe Biden het volkslied van de Verenigde Staten zou zingen, schreed ze de trappen af in een ensemble van Schiaparelli: een zwart strak bovenstuk met een vergulde vredesduif als broche en een roos-rode – Shocking Pink – ballonrok. Geen origineel ontwerp van Elsa Schiaparelli, maar wel van haar opvolger Daniel Roseberry, die haar modehuis leven inblies. Die opvallende outfit past helemaal in de exuberante geest van de Grande Dame van de mode van het Interbellum.

In 1953 had Elsa Schiaparelli de deuren van haar modepaleis – Schiap Shop – op de Parijse Place Vendôme gesloten bij gebrek aan belangstelling voor haar eertijds zo uitbundige en gewaagde ontwerpen. Creaties die begonnen met hand gebreide truien met trompe l’oeil motieven: een sjaalkraagje of wolkenkrabbers (in)gebreid in de lap wol. Het was haar mentor-modeontwerper Paul Poiret die haar op weg zette. Poiret die dames uit hun korsetten bevrijdde en de garçonne-stijl promootte: een silhouet als een sigaret en een kort haarkopje. Maar haar belangrijkste inspiratie haalde Schiaparelli bij de artistieke avant-garde van na de Eerste Wereldoorlog.

Werken met kunstenaars als schrijver-tekenaar Jean Cocteau, schilders Salvador Dalí en Kees Van Dongen, met fotografen als Honingen-Huene, Horst, Cecil Beaton en Man Ray, had iets opwindends. Men voelde zich geholpen, aangemoedigd. Het oversteeg de vervelende, materiële werkelijkheid die de fabricatie van een te verkopen jurk inhoudt.

Een ‘geïnspireerde’ ontwerpster, zo definieerde Elsa Schiaparelli zichzelf. Ze werd in september 1890 in Rome in het paleis Corsini geboren in een intellectueel, humanistisch en aristocratisch milieu. Dat ouderlijk milieu lag aan de basis van haar permanente fascinatie voor kunst, voor de antieke Oudheid, voor haar eigen studie filosofie, voor het schrijven van gedichten als tiener… Haar oom, een sterrenkundige, gaf haar dan weer ideeën voor kosmische motieven, als de zon met weelderige stralen. Giovanni Schiaparelli, die zijn naam gaf aan een krater op Mars, noemde overigens de schoonheidsvlekjes op haar gezicht ‘de constellatie van de Grote Beer’.

Skjap

Conventioneel zal de eigengereide en karaktervolle Elsa – door vrienden benoemd als Schiap, uitgesproken Skjap – nooit zijn. Haar oeverloze verbeelding vertaalt zich later in glamoureuze avondensembles, opvallende stadsjurken, elegante sportkledij, zoals een comfortabele broekrok (toen als een lesbisch kledingstuk beschouwd) voor een tennisster, of een jumpsuit voor een vrouwelijke pilote, maar ook opulente juwelen en een rist parfums in telkens opmerkelijke verpakkingen. En dan zijn er nog de spectaculaire handschoenen… al dan niet met een bovenarm-/schouderstuk. Picasso beschilderde haar handen en het jaar nadien kregen haar zwarte lederen handschoenen rode nagels.

Kunst, maar ook het aloude vakmanschap van opulente borduursels neemt Elsa Schiaparelli op in haar collecties. En historiek is nooit ver weg: er is het thema van de Italiaanse achttiende-eeuwse commedia dell’arte, het barokke paleis van Versailles en het hof van de Franse Zonnekoning, het Circus dat zich vertaalt in exquise bolero-hesjes, geborduurd met paarden, acrobaten en olifanten… De collectie Païenne (Heiden) is een knipoog naar de Oudheid en de Metamorfoses van Ovidius. De collectie Papillon (Vlinder) is een eerbetoon aan insecten; een gedeelde fascinatie met de surrealisten. Elk jaar draait de collectie om een nieuw thema, vertaald in spraakmakende shows. Spektakel, fantasie, vernieuwing weven zich in haar werk.

Kunstmode – Modekunst

Vrijheid en humor zijn haar naald en draad. Plastische kunstenaars zien haar ontwerpen eveneens als artistieke creaties. De samenwerkingen zijn amicaal. Vooral de vernieuwende stromingen als het dadaïsme en surrealisme met die omgekeerde, ongewone beeldtaal lokken haar. Ook zij schrikt er niet voor terug om innovatieve materialen aan te wenden: goedkope transparante plastieken halskettingen waarin insecten lijken te kruipen. De schrijfster Elsa Triolet, echtgenote van de communistische dichter Louis Aragon, bedenkt voor haar een halssnoer van witte bolletjes, dat ze Aspirine noemen.

Die absurdistische artiesten had ze in de jaren twintig in Parijs leren kennen waar ze zich met haar dochter Gogo had gevestigd. Elsa had dan haar filanderende, frauduleuze en charlataneske man, de graaf William de Wendt de Kerlor, verlaten. Ze leerde de ‘theosoof/spiritualist’ kennen in London, was vlug met hem getrouwd en samen hadden ze in New York en Boston gewoond. Maar na acht jaar zat de mot in het huwelijk en Elsa vestigt zich in de Franse lichtstad. Ze is volledig berooid en behalve een toelage van haar moeder, moet ze zich zien te redden met kleine klussen. Vandaar misschien dat haar twaalf geboden voor de vrouw volgende tips bevatten:

Leer jezelf beter kennen
Koop niet teveel maar wel degelijke kleren: Chic et pas cher.
Betaal altijd je eigen rekeningen.

In Parijs frequenteert ze Francis Picabia, Marcel Duchamp, Man Ray en een hele Dadaïstische kliek. Het zijn de dolle jaren twintig. De pret kan niet op.

Kreeften en garnalen

De eerste samenwerking met de zelfingenomen Spaanse schilder Salvator Dali dateert van 1936. Het provocerende duo bedenkt samen de robe homard  (de witte jurk met een enorme kreeft als… vrouwelijk vijgenblad). En dan is er nog de fameuze chapeau chaussure, een schoen als een hoed of een hoed als een schoen. Op basis van een schilderij van Picasso wordt een hesje bedacht. En de lijntekening van twee hoofden van Jean Cocteau vormt de sierlijke rug van een avondmantel. Beeldhouwer Alberto Giacometti boetseert knopen. Meret Oppenheim bekleedt een brede messing armband met pels en dat is de basis van haar eigen surrealistische sculpturen: een kopje, schoteltje en lepel in elegante maar onbruikbare pels. Het surrealisme spat van haar ontwerpen: knopen in de vorm van garnalen, jaszakken als lades, veel vlinders…

De Italiaanse artieste die ook kleren maakt, zo omschreef haar rivale Coco Chanel haar. Schiaparelli had inderdaad geen enkele naaiopleiding, noch naaitechniek, kon geen patronen tekenen. Meestal ontwierp ze een jurk door het draperen van stoffen om een model. Als zeventienjarige werd ze in Parijs uitgenodigd voor een chic bal, maar ze had geen avondjurk. Dus kocht ze twee lappen azuurblauwe en oranje zijde. Daarin wikkelde ze zichzelf en hield de baljurk samen met spelden. Tot die spelden loslieten tijdens een… dans. Een wikkeljurk, blijkbaar zonder enige knoop, Shiap was de eerste om die eenvoudige maar flatterende jurk op te nemen in haar collecties.

Mode ontstaat uit kleine feiten, tendensen, zelfs politieke evenementen, maar nooit door het maken van plissés, van potsierlijke vrouwenprullen. Schiaparelli

Die maatschappelijke invloed zit eveneens vervat in stoffen die ze laat bedrukken met knipsels van kranten en waarmee ze zelf haar eigen hoedje van papier fabriceert. Maar ook in de jurk La Crise waarmee ze verwijst naar de economische toestand van de jaren dertig; of in de battledresses van… 1939.

Het doek (over haar modehuis) valt in 1954. De zottigheid is uit. Mode is behoudsgezinder geworden. Schiaparelli sluit haar boetiek. Ze houdt zich bezig met haar kleindochters Marisa en Berry Berenson en met schrijven. Haar Memoires krijgen de titel… Shocking. Op haar 83ste – in 1973 – overlijdt Elsa Schiaparelli in haar slaap. De eerste woorden van haar autobiografie luiden:

Ik ken Schiap maar van horen zeggen. Ik heb haar slechts gezien in een spiegel. Voor mij vertegenwoordigt ze iets als de vijfde dimensie.

~ Eliane van den ende
Historicus en cultuurjournaliste

Boek: Shocking Life. De autobiografie van Elsa Schiaparelli