Ex-premier Kuyper en hoogleraar Schillebeeckx naakt betrapt

In september 1911 verschijnt er een opmerkelijk bericht in de media. De Belgische politie heeft in Brussel de voormalige Nederlandse minister-president dr. Abraham Kuyper (1837-1920) opgepakt. De gereformeerde kartrekker zou zich naakt hebben vertoond aan voorbijgangers. Ruim een halve eeuw later overkomt de katholieke theoloog en Nijmeegse hoogleraar dr. Edward Schillebeeckx (1914-2009) iets soortgelijks, eveneens in België.

Kuyper belandt op het politiebureau en krijgt een proces-verbaal, terwijl Schillebeeckx een bekeuring ontvangt van 26 franc – ongeveer één gulden negentig – wegens ‘openbare zedenschennis’. Het is opmerkelijk genoeg schrijver-kunstenaar Jan Wolkers (1925-2007) die in november 1969, rond de publicatie van zijn bestseller Turks Fruit, beide incidenten ingenieus aan elkaar koppelt.

---

Abraham Kuyper

Naakt achter het raam

Op donderdag 21 september 1911 vindt in hartje Brussel, bij Hotel Metropole, een aandachttrekkend incident plaats. Om 11.30 uur stroomt er een grote menigte samen op het plein Place de Brouckère. Op de derde verdieping van het hotel blijkt iemand naakt achter het raam te staan. Het is, zo zal blijken, niemand minder dan dr. Abraham Kuyper, die van 1901 tot 1905 minister-president van Nederland was. De man met de aliassen Abraham de Geweldige en Klokkenist der kleine luyden, is op dat moment nog steeds, hoewel tanend, hét icoon van gereformeerd Nederland.

Talloze getuigen zien hoe Belgische agenten Kuyper meenemen naar het politiebureau. Daar krijgt hij, zo schrijft de Nederlandse pers, een proces-verbaal aan zijn broek; de broek die Kuyper natuurlijk inmiddels snel heeft opgetrokken.

Zedelijkheidswetten

De Nederlandse media watertanden van dit hilarische nieuws. Shownieuws van de bovenste plank is het! Ex-premier Kuyper is namelijk een zeer principiële orthodox-protestant. Hij geniet landelijke bekendheid als oprichter en voorman van de Antirevolutionaire Partij (ARP, 1879), stichter van de Vrije Universiteit te Amsterdam (VU, 1880) en medeoprichter van de Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN, 1892), een kerkgenootschap waarvan op dat moment bijna 10 procent van de Nederlandse bevolking lid is.

Maar dat is nog niet alles. Iedereen weet dat Kuypers Antirevolutionaire Partij een half jaar eerder, in het voorjaar van 1911, een ideologische triomf heeft geboekt met de totstandkoming van de ‘Wet tot bestrijding der zedeloosheid’. Deze confessionele zedelijksheidswet betekent een overwinning voor de christelijke moraal en stelt veel meer delicten strafbaar dan voorheen. Pornografische afbeeldingen laten zien is voortaan verboden. Ook strafbaar zijn: voorbehoedsmiddelen verkopen, abortus, vrouwenhandel, balspelen op zondag, openbare dronkenschap, gokken en het illegaal uitbaten van cafeetjes. Maar hét grote pronkstuk van de zedelijksheidswet is het bordeelverbod, dat zeer uitvoerig in de wet beschreven wordt. Tot oktober 2000 zou dit bordeelverbod blijven bestaan.

Liedje van Nederlands eerste cabaretier Eduard Jacobs (1868-1914) over Kuypers zedelijkheidswetten, opname uit 1911:

Reuter vs. Kuyper

Het bovengenoemde verhaal – met een menigte die Kuyper ziet, zijn arrestatie en het proces-verbaal – is de versie van persbureau Reuter. Dit persbericht wordt in veel Nederlandse kranten gepubliceerd. Na zijn terugkomst in Nederland, op vrijdagmiddag 22 september, geeft Kuyper in een verklaring zijn versie van de gebeurtenis. Deze verklaring krijgt eveneens brede publiciteit in onder meer de Haagsche Courant, de Nieuwe Rotterdamsche Courant en De Telegraaf, en luidt samengevat als volgt:

“Het blijkt, dat Reuter te Brussel schromelijk overdreven heeft wat betreft het gebeuren met dr. Kuyper in het Metropole Hotel. Men meldt ons nu nader uit Brussel dat de oud-premier niet naar het politiebureau gebracht is en ook geen verhoor heeft ondergaan. Dr. Kuyper had eenigen tijd [zes weken], ter bestrijding van zijn keelaandoening, een hardingskuur ondergaan in een sanatorium [te Dresden] en moest verder geregeld [naakt] kamergymnastiek doen. Het bleek, dat een der overburen van het hotel dr. Kuyper in zijn kamer kon zien. Door een politieagent werd daarop de hotelhouder gewaarschuwd die dr. Kuyper ging mededeelen, dat hij de gordijnen zorgvuldiger moest sluiten. Hiermede was het geheele incident afgeloopen.”

Het is het woord van Kuyper tegenover dat van Reuter, dus de naakte waarheid zal wel nooit bekend worden. Maar of Kuyper nu wel of niet op het politiebureau is geweest en een proces-verbaal heeft gekregen, doet er eigenlijk niet toe. Hij had gewoon de gordijnen van zijn hotelkamer dicht moeten doen. Dat zou hem de nodige ellende bespaard hebben, want blootincidenten krijgen vaak een staartje.

Manneken Pis & Place (in) de Brouckere

U raadt het al: ook dit keer. De bekende cartoonisten Albert Hahn (1877-1918) en Leo Jordaan (1885-1980) pakken meteen hun tekenpotloden op om een aandenken te maken aan het Brussels raamincident. Jordaan tekent een cartoon over de arrestatie, waarop Kuyper te zien is met een Bijbel voor zijn kruis. Op zijn beurt plaatst Hahn het hoofd van Kuyper op het lichaam van Manneken Pis. Het zijn twee geniale spotprenten, hoewel een cartoon of zinspeling op “Place (in) de Brouckère” in combinatie met Manneken Pis, ook wel leuk geweest zou zijn.

Rijken van geest: Einstein, Planck en Kuyper

Binnen enkele dagen na het blootincident is Kuyper, met de spreekwoordelijke staart tussen de benen, uit Brussel vertrokken en teruggekeerd in het veilige Den Haag. Een aardig detail is dat een paar weken na zijn vertrek in datzelfde Hotel Metropole het eerste internationale congres uit de geschiedenis van de natuurwetenschappen plaatsvindt: de zogenoemde Solvay Conference van 29 oktober tot 4 november 1911. In Hotel Metropole bivakkeren dan intellectuele tijdgenoten van Kuyper als Albert Einstein (1879-1955), Max Planck (1858-1947) en de Nederlandse fysicus en Nobelprijswinnaar Heike Kamerlingh Onnes (1853-1926).

Mogelijk sliep Albert Einstein, dat zou het verhaal nog grappiger maken, op dezelfde kamer waar Abraham Kuyper zich kort daarvoor exhibitionistisch in het zweet werkte. Wat betreft hotelsmaak kon Kuyper zich in elk geval prima meten met de rijken van geest. Maar de ex-premier mocht Brussel dan met de staart tussen de benen verlaten hebben, het blootincident zou hem blijven achtervolgen.

Armen van geest: de Kuyperianen

Ruim vier jaar na Kuypers Brusselse galavoorstelling, in december 1915, noemt een briefschrijver met de initialen ‘K.W.’ Kuyper ‘het idool van de Nederlandschen armen van geest’. Dit doet hij in een ingezonden brief in Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië. De anonieme inzender verwijt Kuyper, terecht overigens, diens gênante ‘pro-Duitschheid’ tijdens de wereldoorlog. Maar meer nog hekelt hij een toespraakje van Kuyper op het 25-jarig jubileum van de Gereformeerde Jongelingsvereeniging in Rotterdam, waarvan hij een verslag heeft gelezen in Kuypers lijfblad De Standaard.

In deze speech spreekt de gereformeerde voorman over zijn verlangen naar en de noodzaak tot het loslaten van de stoffelijke wereld. Volgens Kuyper wijzen de gewelddadige gebeurtenissen van 1914 en 1915 op het naderende einde van de wereld. De christelijke achterban moet veel meer bezig zijn met de aanstaande ondergang van het aardse stof, en zich focussen op de geestelijke rijkdom. De spreker beklemtoont dat hijzelf daarin vroeger tekortgeschoten heeft. Kuypers zelfreflectie en de daaruit voortvloeiende oproep aan de jeugd schieten bij de anonieme briefschrijver K.W. volledig in het verkeerde keelgat:

“In het eerste gedeelte van zijn leven heeft spreker daar niet genoeg aandacht aan besteed. Naderhand blijkbaar wel, getuige het naakt loopen te Brussel. Al die profeten van: “De wereld vergaat!” doen daaraan. En is het niet hònnig, om te lezen dat dr. Kuyper naar het einde der wereld en het vergaan van het stoffelijke (!) verlangt. Nù… hij niet meer mee kan en men zowat overal genoeg van hem krijgt. (…) Men ziet hier het verwaande, zure, eigengerechtigde, hàrde gezicht van den Grooten Kwakzalver, onder de toonen van de Gereformeerde Marseillaise. Hoe lang zal deze fatale – en seniele – grijsaard, deze verdeeldheid wekkende christenvolk-menner, nog het Gezond Verstand met zijne schijnheilige, venijnig-weeë praatjes beleedigen?”

---

Edward Schillebeeckx

Naakt zonnebaden

We maken een tijdssprong van een halve eeuw. De Belgische katholieke theoloog Edward Schillebeeckx speelt op dat moment een vooraanstaande rol in de vernieuwingstendens binnen de Rooms-Katholieke Kerk en bijhorende theologie in Nederland. Schillebeeckx is, ook als hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Nijmegen van 1958 tot 1983, een bekende Nederlander. Hij is adviseur van de Nederlandse bisschoppen tijdens het Tweede Vaticaans Concilie in Rome (1962-1965) en tijdens het Pastoraal Concilie in Noordwijkerhout (1966-1970). Schillebeeckx’ vele publicaties spreken een breed publiek aan, zowel in als buiten de christelijke kerken.

Op 30 oktober 1969 wordt Schillebeeckx in het Belgische Veurne veroordeeld tot een boete van 26 Belgische frank (toen ongeveer fl. 1,90). Dit vanwege het feit dat hij in de zomer van dat jaar naakt ligt te zonnebaden in de duinen bij Middelkerke, een Vlaams kustplaatje tussen Oostende en Nieuwpoort. In dezelfde week van zijn nederlaag ten opzichte van het wereldlijk gezag, wint Schillebeeckx wél van het kerkelijk gezag in Rome. De Telegraaf schrijft op 4 november, met een plagerige ondertoon die getuigt van enig historisch besef, over Schillebeeckx’ overwinning:

“Gisteren heeft Schillebeeckx overigens een grote juridische overwinning behaald op de hoogste kerkelijke rechtbank in Rome. In gezelschap van kardinaal Alfrink en tien andere prinsen-der-kerk was hij gisteren in het Heilig Officie – dat hem vorig jaar nog wilde aanklagen wegens ketterij – teneinde te spreken over vrijheid op het gebied van theologisch onderzoek. Een duidelijke juridische overwinning, omdat vier eeuwen lang vanuit dat gebouw banvloeken werden geslingerd naar onorthodoxen in de leer. De bekende theoloog heeft in elk geval het verschil kunnen ondervinden tussen kerkelijke en civiele rechtspraak – en dat in één week.”

Jan Wolkers: ‘Schillebeeckx? Een geweldige man!’

Kort na de berichtgeving over Schillebeeckx’ duin-escapades, op 8 november 1969, publiceert het dagblad De Tijd een kort interview met de schrijver-beeldhouwer Jan Wolkers. Die ochtend heeft Wolkers net op de radio gehoord dat Schillebeeckx bekeurd is voor naakt zonnebaden in de Vlaamse duinen. Wolkers, wiens roman Turks Fruit diezelfde novembermaand verschijnt, verkneutert zich over dit nieuws en zegt tegen de journalist:

“Ik vind Schillebeeckx een geweldige man. Ik hoop maar dat het waar is van dat naakt lopen. Eerst Abraham Kuyper en nou Schillebeeckx. Ik vind het altijd goed als mensen uit hun plaatje komen. Als zou blijken dat [de katholieke minister van Buitenlandse Zaken Joseph] Luns niet alleen naar Roemenië is geweest om onze margarine te verkopen, maar en passant ook nog met een druivenplukster heeft gevreeën, zou ik dat zeer toejuichen.”

Natuurlijk weet Jan Wolkers wie Abraham Kuyper is. Gedurende zijn jeugd in Oegstgeest is hij gereformeerd opgevoed, maar als tiener keert hij de Gereformeerde Kerken de rug toe. Van de opvattingen van Kuyper en consorten moet Wolkers niets hebben. Maar blijkbaar is de anekdote over de naaktoefeningen van Kuyper, toen 58 jaar geleden, stevig blijven hangen.

Bronnen ▼