Francis Bacon – Wetenschapper, filosoof en schrijver

De Britse empirist Francis Bacon (1561-1621) – niet te verwarren met de gelijknamige Iers-Britse expressionistische kunstschilder (1909-1992) – is een bekende naam uit de wetenschap, specifiek de filosofie, literatuur en rechtswetenschap. Hij geldt als de vader van het empirisme (een wetenschappelijke methode) en als schrijver van de onvoltooide, postuum verschenen roman Nieuw-Atlantis, waarin hij – als een soort tweede Leonardo da Vinci – allerlei technische voorspellingen deed.

Onderstaande korte biografie van Francis Bacon is vooral gebaseerd op de fraaie, recent verschenen heruitgave van Bacons Nieuw-Atlantis (ISVW Uitgevers – 2018), vertaald en ingeleid door Thomas Heij. De overige bronnen die gebruikt zijn in deze bijdrage, vind u bij ‘Bronnen’ onderaan deze levensbeschrijving.

Betekenis van Bacon voor de wetenschap & waardering

Francis Bacon werd door tal van wetenschappers en filosofen na hem geprezen. Terecht, want Bacon kan beschouwd worden als ‘grondlegger van de moderne wetenschap’ en ‘vader van het empirisme’. Hij viel in zijn tijd op als filosofische advocaat en onderscheidde zich in de tijd van de wetenschappelijke revolutie in de zeventiende eeuw door het gebruik van zijn empiristische wetenschappelijke methode.

Bacon creëerde met zijn wetenschappelijke methode van het empirisme een belangijk paradigma dat samen met het rationalisme het redeneren tijdens de Verlichting zou gaan bepalen.

De Amerikaanse ambassadeur en latere Amerikaanse president Thomas Jefferson (1743-1826) schreef aan een van zijn vrienden in Parijs over Francis Bacon:

“Locke, Newton en Bacon zijn, zonder twijfel, de drie grootste mannen die ooit geleefd hebben.” (p.7)

Een ferme uitspraak. Maar, zo lezen we in het vervolg van de inleiding van Thomas Heij in Nieuw-Atlantis, Jefferson was niet de enige die vol lof was. Ook grote filosofen prezen Bacon de hemel in:

“Voltaire prees hem als ‘vader van de experimentele filosofie’ en Immanuel Kant droeg zijn Kritiek van de zuivere rede aan hem op.” (p.7).

Levensloop van Francis Bacon

Francis Bacon werd op 22 januari 1561 in Londen geboren. In april 1573 startte hij een studie Rechten aan Trinity College in Cambridge, een opleiding die hij na enkele jaren vervolgde aan Gray’s Inn in Londen. Hier raakte Bacon geïnteresseerd in onder meer de filosofie van Aristoteles en Plato, de scholastiek uit de Middeleeuwen en het humanisme uit de tijd van de Renaissance.

Bacon stopte in 1577 met zijn rechtenstudie omdat hij aan de slag kon als mede-ambassadeur voor Groot-Brittannië in Frankrijk.

In 1581, als 20-jarige, trad hij aan als parlementslid. In de politiek maakte Bacon diverse keren onhandige manoeuvres of moreel verkeerde beslissingen. Toch kreeg hij van koning Jacobus I (James I, 1566-1626) van Engeland in 1603 de ridderstitel en kort daarop benoeming als diens privésecretaris. In 1618 werd hij bevorderd tot Lord Chancellor (grootkanselier), na het koningsambt de machtigste politieke functie in het Engeland van die tijd.

In 1621 kwam er een einde aan Francis Bacons politieke carrière. In dat jaar bleek, aldus klokkenluiders, dat Bacon steekpenningen had aangenomen.

In 1606 trouwde de 45-jarige Bacon met Alice Barnham (1592–1650), die toen slechts veertien jaar jong was. Na een vruchtbaar leven dat in het teken stond van politiek en filosofie, overleed Bacon op 9 april 1626 in Noord-Londen.

Wetenschapsfilosofie, oeuvre, invloed, beïnvloeding & criticasters

Francis Bacon schreef tal van wetenschappelijke werken. Met name in de periode 1607 en 1612 was hij productief en verschenen van zijn hand twaalf filosofische werken. In zijn werk wilde hij vooral de wetenschappelijke methode van zijn tijd vernieuwen. De speculatieve filosofie van zijn tijdgenoten bood volgens Bacon geen vooruitgang meer. De filosofie en de wetenschap dienden niet gebaseerd te zijn op overgeleverde overtuigingen, theorieën en syllogismen, maar alleen de inductieve methode, het empirisme, bood kans op nieuw ontdekkingen. Een methode gebaseerd op observaties en experimenten.

Een van Bacons grote werken, zijn magnum opus, heette Instauration Magna (De grote vernieuwing). Dit werk bestond uit meerdere delen, waaronder ‘De vermeerdering van de wetenschappen’ (De augmentis, 1623) en ‘Het nieuw werktuig’ (Novem organum, 1620, een empirisch alternatief op Aristoteles’ wetenschappelijke benadering). Deel drie t/m zes zouden nog verschijnen, maar Bacon stierf in 1626 en kreeg die delen nooit voltooid. De beoogde delen zouden onder meer gaan over natuurgeschiedenissen die via de inductieve methode – via observeren en experimenteren – verkregen waren, allerlei natuurinterpretaties en Bacons filosofie.

Wel publiceerde Bacon nog enkele losse geschiedenissen over leven en dood en de wind, en meerdere essays en werken over religie als ‘Meditationes Sacrae’ (1597), ‘De Sapientia Veterum’ (Over de wijsheid van de Antiekensdom, 1609), ‘On Unity in Religion’ en ‘On Atheism’.

In zijn denken en redeneren was Francis Bacon beïnvloed door een uiteenlopende reeks van denkers. Met nam de Israëlische koning Salomo, Plato, Thomas More, Lucianus, Cornelis Drebbel en Constantijn Huygens. Zelf beïnvloedde Francis Bacon tal van wetenschappers en (empiristische) filosofen na hem, onder wie John Locke, David Hume en John Stuart Mill en zelfs de rationalist René Descartes. Verder lazen onder meer Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Friedrich Nietzsche en Karl Marx zijn werk, terwijl (vermoedelijk) ook Isaac Newton zich door Bacon heeft laten inspireren.

Kritiek op Bacon was er ook. Onder meer van de zijde van de Ierse schrijver Jonathan Swift, de Duitse schrijver-wetenschapper Goethe en de diplomaat-intellectueel Joseph de Maistre.

Lange tijd beweerden meerdere onderzoekers dat Bacon de auteur zou zijn van Shakespeares werken, maar tegenwoordig twijfelt vrijwel niemand meer aan het auteurschap van de bard van Stratford.

De roman Nieuw-Atlantis

Bacon begon kort voor zijn aan zijn op Plato’s Atlantis gebaseerde roman Nieuw-Atlantis. Dit werk was een van zijn bestseller. Er verschenen vóór 1700 liefst vijftien Engelse edities, en ook een Franse en Latijnse vertaling volgden. In 1656 kwam de eerste Nederlandse editie op de markt, onder de titel “Nieuwen atlas, ofte Beschrijvinge van het noyt meer gevondn eylandt van Bensalem”.

Nieuw-Atlantis vertelt het verhaal van een groep Europese reizigers, die na maanden rondvaren op de Stille Oceaan een onbekend eiland bereiken. Daar treffen ze een hoogontwikkelde samenleving aan, waar de mensen Spaans spreken en christelijk blijken te zijn. Het eiland blijkt Benzalem te heten. Op het eiland leven de inheems, Joodse, christelijke en Perzische bevolking in vrede samen. Het christelijk geloof is staatsgodsdienst op het eiland. Tevens kent het eiland een zogenoemd Salomon’s Huis, een soort wetenschappelijk instituut. In het boek noemde Francis Bacon als toevoeging ook een lijst met ‘wonderen der natuur’, die een mooi beeld geven van de uitvindingen die Bacon in de toekomst wenselijk achtte. Waaronder:

“Het verlengen van de levensduur; het verhogen van de pijngrens; het veranderen van postuur; het versnellen van rijpingen (bij fruit en groente bijvoorbeeld); het maken van nieuwe draden voor kleding; kunstmatige mineralen en cementen.” [etc., p.154]

Boek: heruitgave – Francis Bacon, “Nieuw-Atlantis” (1627)
Lees ook: Benjamin Franklin: Amerikaans multitalent
Of lees: Overzicht van belangrijke filosofen

Enkele citaten van Francis Bacon

Kennis is macht (scientia potentia est) – uit: Meditationes Sacrae (1597)

We hebben ook instrumenten die met kokers en leidingen geluiden op ongebruikelijke wijzen en afstanden kunnen dragen. We hebben ook geurhuizen, waarin we ook de smaken uitproberen. We versterken geuren, wast vreemd mag lijken. We maken geuren na, waarbij ze verspreid worden door andere mengsel dan door wat hen normaal voortbrengt. Zo maken we ook verschillende smaken na, zodat ze de menselijke smaak bedriegen – uit: Nieuw-Atlantis (1627)

Geld is als mest: het is alleen goed als het wordt verspreid

Vriendschap verdubbelt vreugde en halveert smart

Er is geen grote overeenkomst tussen leren en wijsheid

Een verstandige vraag is de helft van de wijsheid

De juiste tijd kiezen is tijd besparen

Bronnen ▼