Frederik de Grote – Pruisisch vorst, militair strateeg en filosoof

De Pruisische vorst Frederik II (1712-1786), ook bekend als Frederik de Grote, geldt als een van de meest roemruchte en bediscussieerde vorsten uit het geslacht Hohenzollern. Wie was deze Friedrich der Große eigenlijk? Hoe zag de regeerperiode van Frederik II eruit en wat heeft hij allemaal betekent voor in de geschiedenis van het Heilige Roomse Rijk?

In de historiografie staat Frederik II te boek als een vorst die de macht van het koninkrijk Pruisen aanzienlijk wist te vergroten. Hij wordt samen met bestuurders als Frederik Barbarossa (1122-1190), minister-president Otto von Bismarck (1815-1898) en keizer Wilhelm II (1859-1941) tot de grootste Duitse politici ooit gerekend. Militair en diplomatiek was Frederik een groot strateeg. Via gewonnen oorlogen, slimme diplomatie en tactische bondgenootschappen groeide Pruisen tijdens zijn regeerperiode uit tot een machtsbolwerk binnen het Heilige Roomse Rijk en een Europese grootmacht. Verder voerde hij allerlei staatsrechtelijke veranderingen en verbeteringen door.

Naast een militair genie, later door Napoleon Bonaparte geprezen als een van diens grote voorbeelden (in 1806), was Frederik de Grote ook geïnteresseerd in cultuur, filosofie en kunst. Frederik de Grote was een vorst in de traditie van het verlicht absolutisme ofwel het verlicht despotisme. Hij was zelf agnost, religieus tolerant, dichter en schrijver en sterk geïnteresseerd in de filosofie van de Verlichting. Ruim veertig jaar lang correspondeerde Frederik de Grote met de Franse filosoof Voltaire. Verder trad hij op als mecenas en stimuleerde hij de ontwikkeling van kunst in Pruisen. In deze zin leek hij op zijn tijdgenoot tsarina Catherina de Grote (1729-1796), die als verlicht monarch eveneens de kunst bevorderde.

De jeugdjaren van Frederik (1712-1733)

Frederik werd op 24 januari 1712 geboren in Berlijn, in het kasteel Berliner Stadtschloss. Hij was de derde zoon van de zogenoemde ‘soldatenkoning’ Frederik Willem I (1688-1740) en diens vrouw Sophia Dorothea van Hannover (1687-1757), de dochter van de Britse koning George I. ‘Fritz’, zoals de jongen kortweg werd genoemd, bracht zijn jonge jaren door in het kasteel van de koninklijke familie in de stad Königs Wusterhausen in Brandenburg.

Van een liberale en vrije opvoeding was geen sprake: Frederiks vader voedde zijn zoon strikt op, volgens strakke regels, en sloeg zijn zoon geregeld. Qua karakter botsten vader Frederik Willem I en zijn zoon flink met elkaar. Vader was melancholisch, puriteins, strikt religieus en paranoïde, terwijl zijn zoon Frederik intellectueel, artistiek en betweterig was. Elke dag zorgde Friedrichs vader voor een strakke dagplanning. In de ochtend stond voor ontbijten bijvoorbeeld zeven minuten. Alles moest strikt op tijd gebeuren. Een bekende uitspraak van Frederiks vader, een absolutistisch heersende soldatenkoning, luidde:

“De ziel is voor God. Al het andere hoort voor mij te zijn.”

Frederiks vader centraliseerde het bestuur van Pruisen en stelde in 1717 de leerplicht in voor kinderen van vijf tot twaalf jaar. In heel Pruisen liet de vorst zo’n tweeduizend scholen stichten. Onderwijs kreeg zoon Friedrich zelf samen met zijn zus Wilhelmina van twee hugenoten, namelijk van Marthe de Roucoulle en later, tussen 1716 en 1727, van Jacques Égide Duhan de Jandun. Verder voerde vader Frederik Willem I een tolerante immigratiepolitiek. Tijdens zijn regeerperiode immigreerden er duizenden lutheranen en hugenoten naar Pruisen. Deze immigranten moesten, samen met een politiek van mercantilisme, de economie van Pruisen een boost geven. De vorst voerde verder de dienstplicht in voor de boerenbevolking, waardoor het Pruisische leger qua omvang verdubbelde naar 83.000 man.

Zoon Frederik had een hekel aan de hobby’s van zijn vader, zoals op jacht gaan en met militaire poppetjes spelen. Liever schreef hij gedichten en las hij geschiedenisboeken en filosofische lectuur. In 1728 begon hij stiekem met het leren spelen van dwarsfluit en leerde hij de Franse taal. Omdat Frederik er door zijn vader flink onder gehouden werd – hij kreeg vrijwel dagelijks een pak slaag en werd voortdurend vernederd – besloot hij op de vlucht te slaan. In augustus 1730 deed Frederik een vergeefse poging via Frankrijk naar Engeland te vluchten. Friedrich werd opgepakt en opgesloten in een kasteel. Eigenlijk wilde zijn vader hem executeren wegens verraad, maar op voorspraak van anderen liet hij dit voornemen varen. Wel werd een handlanger, de officier Hans Hermann von Katte, geëxecuteerd, waarbij Frederik de terechtstelling moest bekijken. Frederik verloor tijdelijk zijn militaire rang en vorstelijke status. Toen hij in 1732 toezegde te willen huwen met Elisabeth Christine von Braunschweig-Bevern (1715-1797) – ze huwden op 12 juni 1733 -, dochter van hertog Ferdinand Albrecht II (1680-1735), verzoende zijn vader zich met hem, werd hij vrijgelaten en tevens gerehabiliteerd als kroonprins.

Periode als kroonprins in Ruppin en Rheinsberg (1733-1740)

Na zijn huwelijk in juni 1733, dat kinderloos zou blijven, vestigden Frederik en zijn vrouw zich in Ruppin. In 1736 verhuisden ze naar Rheinsberg, waar ze in Slot Rheinsberg gingen wonen.

Vanaf de jaren 1730 verdiepte Frederik zich in de Verlichtingsfilosofie. Hij voerde vanaf 1736 een intensieve schriftelijke correspondentie met Voltaire en schreef meerdere politiek-filosofische en historische traktaten en boeken over het verlicht despotisme, waaronder (samen met Voltaire) Antimachiavel (1736-1740) – een anoniem uitgebracht werk dat zich kantte tegen het absolutisme van Machiavelli -, Politiek Testament (1752) en Regeringsvormen en Heersersplichten (1777). De band met Voltaire was zo goed, dat Voltaire in 1750 introk in het paleis Sanssouci van Frederik in Potsdam. Na een publicatie van Voltaire die Frederik niet beviel en door hem verbrand werd, ontstond een hoog oplopend conflict. Voltaire pakte zijn koffers in 1753 en keerde terug naar Frankrijk.

In 1739 componeerde Frederik zijn eerste symfonie. Tijdens zijn leven maakte hij in totaal negenentwintig muzikale arrangementen, met name sonates en symfonieën, specifiek voor de (dwars)fluit. Een belangrijk historisch boek dat hij schreef, hij publiceerde zijn werken in het Frans, was Mémoires pour servir a l’histoire de la maison de Brandebourg (1751).

Eerste fase regeerperiode van Frederik II: hervormingen en oorlogen (1740-1763)

Op 31 mei 1740, na het overlijden van zijn vader, werd Frederik II koning in Pruisen. Ook kreeg hij toen de titel graaf van Brandenburg, waardoor hij een van de keurvorsten in Heilige Roomse Rijk werd. In de eerste jaren van zijn regeerperiode voerde hij diverse vernieuwingen door. Op 22 juni 1740 kondigde hij de godsdienstvrijheid in Pruisen af:

“Alle religies moeten worden getolereerd en de overheid moet er slechts op toezien dat ze elkaar geen afbreuk doen, want hier moet eenieder op zijn manier zalig worden.”

Marteling door de inquisitie werd direct officieus verboden (rechtbanken kregen hierover in het geheim bericht), een besluit dat in 1754 officieel werd. Ook reglementeerde Frederik II in april 1750 de positie van de joden in Pruisen via het zogenoemde Revidiertes General Privileg, maar een echter positieverbetering voor joden betekende dit reglement niet. Dat gebeurde pas met het Pruisische Emancipatie Edict uit 1812.

In december 1740 viel Frederik II de Oostenrijkse provincie Silezië binnen. Deze oorlog eindigde in juli 1742 met een Pruisische overwinning en de inlijving van bijna geheel Silezië door Pruisen. In 1744 en 1745 hervatte Pruisen de strijd om het gebied volledig in te lijven. Deze Eerste en Tweede Silezische Oorlog maakten deel uit van de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1749). Het grondgebied van Pruisen groeide in 1744 ook doordat Ostfriesland via erfopvolging aan Frederik II toekwam.

In 1756 raakte Pruisen betrokken bij de Zevenjarige Oorlog (1756-1763), waarin het samen met Engeland tegen Frankrijk, Oostenrijk en Rusland vocht. Oostenrijk wilde in deze oorlog Silezië heroveren, terwijl ook koloniale en commerciële motieven een rol speelden in deze Europese oorlog. Pruisen veroverde in oktober 1756 Saksen. Gedurende de oorlog won Frederik, die zijn troepen altijd persoonlijk aanvoerde, acht veldslagen en verloor hij er drie. In deze jaren raakte Frederiks bijnaam ‘de Grote’ ingeburgerd, zo blijkt uit primaire bronnen uit die tijd. Zijn tegenstanders meenden stuk voor stuk dat Frederik II als militair strateeg snel, onvoorspelbaar en bijna onverslaanbaar was. Na het Verdrag van Hubertusburg in 1763, die de oorlog beëindigde, gold Pruisen voortaan als vijfde Europese grootmacht naast Frankrijk, Engeland, Rusland en Oostenrijk.

Tweede fase regeerperiode Frederik II: wederopbouw en gebiedsuitbreidingen (1763-1786)

Na de vrede van 1763 voerde Frederik in Pruisen enkele hervormingen door. Zo stichtte hij net als zijn vader veel scholen in Pruisen en zette vol in op het onderwijs. Verder paste hij landrechten en grondrechten in Pruisen aan en stimuleerde hij, na een grote hongersnood in 1770 en 1771, de aardappelteelt in Pruisen. De voedingswaarde van aardappels lag drie keer hoger dan die van graan. Aanvankelijk stuitte de introductie van de aardappel in Pruisen op veel weerstand van boeren (ze aten de aardappels eerst rauw en sommigen dachten dat aardappelplanten giftig waren). Maar door het promotiebeleid van Frederik II werd de aardappel uiteindelijk geïntroduceerd.

Een belangrijke daad op het gebied van de binnenlandse politiek was Frederiks claim op rechtsgelijkheid van alle Pruisische onderdanen in 1771. Op de koninklijke landgoederen schafte hij de lijfeigenschap af, maar in gebieden die in bezit waren van de Pruisische aristocratie stuitte Frederiks voorstel op veel weerstand en bleef de horigheid bestaan.

Naast het verwerven van Oostenrijks Silezië, dat bekrachtigd werd in 1763, verwierf Frederik II met de Eerste Poolse Deling van 1772 het zogeheten West-Pruisen. Hierdoor ontstond een corridor die twee losstaande grondgebieden van Pruisen met elkaar verbond.

In 1783 was Pruissen de eerste moderne staat die een vriendschapsverdrag sloot met de pas ontstane Verenigde Staten. Frederik de Grote onderhield in deze tijd een correspondentie met de Amerikaanse generaal en latere president George Washington. In 1785 werd het verdrag tussen Pruisen en de Verenigde Staten uitgebreid tot een handelsverdrag.

Op 17 augustus 1786 overleed Frederik de Grote in zijn paleis Sanssouci in Potsdam, nabij Berlijn, op 74-jarige leeftijd. Zijn neef en opvolger Frederik Willem II (1744-1797) liet hem begraven in de Potsdammer Garnisonkirche. Een van de eerste daden van Frederik II’s opvolger was het binnenvallen van de Republiek der Nederlanden, waar hij op verzoek van stadhouder Willem V de patriotten verdreef.

Lees ook: Erotisch gedicht van Frederik de Grote teruggevonden
Of dit overzicht van alle publicaties van Frederik de Grote
Boek: IJzeren Koninkrijk. Opkomst en ondergang van Pruisen 1600-1947 – Christopher Clark

Bronnen ▼