Frederik V van de Palts (1596-1632) – De Winterkoning

Frederik V was paltsgraaf en keurvorst van de Palts, een vorstendom in het huidige Duitsland. In 1619 werd hij tevens koning van Bohemen. In 1620 werd hij echter verdreven en moest hij uitwijken naar de Republiek der Nederlanden. Zijn bijnaam, een spotnaam, kreeg hij omdat hij slechts één winter koning was.

Keurvorstendom Palts

De markgraven van de Palts waren tevens keurvorsten. In het Heilige Roomse Rijk was het keizerschap formeel niet erfelijk. Zeven keurvorsten (drie bisschoppen en vier wereldlijke heersers) bepaalden wie de volgende keizer zou worden. Voor alle betrokkenen was het doorgaans praktisch om de gewenste erfgenaam, of in ieder geval de sterkste kandidaat, te steunen. De verkiezing van een tegenkandidaat leidde doorgaans tot (burger)oorlog. Wel konden keurvorsten, mits voldoende gevoel voor diplomatie, voordelen voor zichzelf bedingen. Een alsmaar terugkerende kwestie binnen het Rijk was namelijk dat de keizer zoveel mogelijk centraal gezag uitoefende, bij voorkeur van bovenaf, terwijl plaatselijke edelen en steden liever plaatselijk zelfbestuur hadden.

In de dertiende eeuw was de Palts een keurvorstendom geworden. In de zestiende eeuw werd het een protestants vorstendom. Volgens de Vrede van Augsburg (1555) bepaalde de vorst of zijn gebied rooms-katholiek dan wel lutheraans zou zijn, cuius regio, eius religio (‘van wie het land is, is ook de godsdienst’). Politiek en religie waren geen gescheiden kwesties. De Rooms-Katholieke Kerk heeft een bisschoppelijke hiërarchie, met aan het hoofd de paus. Aantrekkelijk voor een keizer die zichzelf aan het hoofd ziet van een wereldlijke vorstelijke hiërarchie. Vorsten die kozen voor het lutheranisme toonden niet alleen hun onafhankelijkheid ten opzichte van de keizer, maar waren gelijk af van priesters en bisschoppen die trouwer konden zijn aan de paus (tot 1870 ook wereldlijk heerser van Rome).

Vanaf 1561 verving keurvorst Frederik III het lutheranisme voor calvinisme. De universiteit van Heidelberg trok vanaf dat moment veel calvinistische studenten uit andere landen, waaronder de Nederlanden, waar calvinisme meer aansluiting vond dan lutheranisme. Misschien omdat in het lutheranisme de vorst ook kerkhoofd was, terwijl calvinisten in principe in opstand mochten komen, mits de vorst zijn plichten verzaakte?

Huwelijk met Elizabeth Stuart, prinses van Engeland

In 1610 overleed keurvorst Frederik IV. Diens zoon volgde hem op als Frederik V (tot hij meerderjarig werd, regeerde een regent). Zijn moeder was Louise Juliana van Nassau, de oudste dochter van Willem van Oranje en Charlotte van Bourbon. Hij was dus een neef van de stadhouders Maurits en Frederik Hendrik.

In 1613 trouwde Frederik V met Elizabeth Stuart, dochter van koning Jacobus (James) I van Engeland en Ierland. Adellijke en vorstelijke huwelijken werden doorgaans om politieke redenen gearrangeerd. Jacobus I was de machtigste protestantse vorst van Europa. Een paltsgraaf was eigenlijk beneden de stand van een koningsdochter, maar als keurvorst was hij een van de belangrijkste protestantse heersers. De moeder van Elizabeth was een Deense prinses (Noorwegen maakte toen deel uit van Denemarken). Door het huwelijk zouden Palts, Engeland, de Republiek der Nederlanden en Denemarken verbonden zijn. Mede daarom had stadhouder Maurits zich er sterk voor gemaakt. De Republiek verkeerde nog steeds in oorlog met Spanje en kon bondgenoten goed gebruikten.

Hierbij moet aangetekend worden dat de Engelse koning zichzelf niet zag als aanvoerder van de protestantse vorsten, maar zich wilde positioneren als wijze vorst die kon bemiddelen in conflicten op het continent. Hoewel zelf protestants, zocht hij voor de kroonprins een katholieke prinses. Indien het Britse vorstenhuis verbonden zou zijn aan zowel heersende katholieke als protestantse dynastieën, zou de Engelse koning vanzelf onmisbaar worden, was de gedachte. Daarbij lijkt Jacobus I over het hoofd gezien te hebben dat hij omgekeerd de kans vergrootte dat Engeland meegesleurd kon worden in continentale conflicten.

Het huwelijk was dus door derden gearrangeerd. Gelukkig voor Frederik en Elizabeth bleek het bij hun ontmoeting liefde op het eerste gezicht. Ze kregen vele kinderen.

Koning van Bohemen, 1619-1620

De koningen van Bohemen werden volgens dezelfde procedure verkozen als de keizers van het Heilige Roomse Rijk. In 1617 ging de koningstitel naar een Oostenrijker, de latere keizer Ferdinand II. Politiek neigde deze naar centralisering, religieus naar de Contrareformatie. Het protestantse Bohemen zag dit niet zitten. Voorjaar 1618 zou hierover onderhandeld worden in Praag. De vertegenwoordigers van Ferdinand werden letterlijk uit het raam gegooid, de Defenestratie van Praag.¹

Frederik V werd gevraagd de koningstitel te aanvaarden. Historici verschillen van mening of hij dit gretig aanvaardde of dat hij eerst twijfelde. Zijn belangrijkste bondgenoten, de leden van de in 1608 opgerichte Protestantse Unie, waren verdeeld. Zou dit hun positie verstevigen of juist oorlog uitlokken?

Frederik’s binnenlandse adviseurs waren vóór. Het bood een kans om de Palts met Bohemen uit te breiden. De Palts bestond uit twee van elkaar gescheiden delen. Frederik verbleef doorgaans in het landsdeel aan de Rijn, met Heidelberg als residentiestad. Het andere deel lag tussen Beieren en Bohemen. Vanuit daar was het korter naar Praag dan naar Heidelberg. Zijn moeder raadde het hem af. Ze vreesde dat hij op den duur Bohemen én de Palts zou verliezen.

Maurits moedigde Frederik aan de troon te aanvaarden.² In 1621 zou het Twaalfjarig Bestand tussen de Republiek en Spanje aflopen. De Republiek kon bondgenoten gebruiken. Vanuit de Palts kon de Spaanse marsroute van Italië naar de Lage Landen geblokkeerd worden. De Engelse koning stond echter niet te springen om een schoonzoon die zijn eigen buitenlandpolitiek in gevaar bracht door onnodig de machtsbalans in het Heilige Roomse Rijk te verstoren.

Op 26 augustus 1619 werd Frederik verkozen, op 4 november werd hij tot koning gekroond. Ferdinands reactie liet niet lang op zich wachten. Een jaar later, op 8 november 1620, verloor Frederik de Slag op de Witte Berg (Wittenberg). Hij moest met vrouw en kinderen vluchten. In de katholieke propaganda werd hij vervolgens Winterkoning genoemd, omdat hij slechts één volledige winter had geheerst.

Banneling in de Republiek

Frederik en Elizabeth zochten hun toevlucht in de Republiek. Zij gingen wonen aan de Kneuterdijk in Den Haag. Detail: zij betrokken het pand dat Johan van Oldenbarnevelt had gekocht voor zijn dochter en schoonzoon. Wrang, gezien de noodlottige rol die Maurits speelde in de levens van Van Oldenbarnevelt en Frederik. Na Maurits’ overlijden in 1625 mochten dochter en schoonzoon terugkeren naar Den Haag. Zij kregen een vleugel in hun voormalige woning. Van Oldenbarnevelt’s dochter werd hofdame van Elizabeth. Het koninklijk verblijf aan de Kneuterdijk werd in de volksmond het Hof van Bohemen genoemd. De Haagse wijk Bohemen herinnert hier nog aan.

Maurits was geschikter als militair strateeg dan als diplomaat. Engeland bleek enkel bereid diplomatieke middelen in te zetten om Frederik en Elizabeth te steunen. De Republiek had de handen vol aan Spanje. Door zijn neef aan te moedigen koning van Bohemen te worden, had Maurits in Duitsland de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) helpen uitlokken en zijn neef diens gebieden doen verliezen, zonder dat hij de middelen had hem te steunen.

Aanvankelijk steunde de Republiek Frederik militair. Het financierde een leger, dat in april 1622 de Palts heroverde. Dit werd echter snel ongedaan gemaakt door een katholiek leger. De keizer ontnam Frederik daarna de titel keurvorst en droeg die status over aan de hertog van Beieren.

De Republiek bleef wel Frederiks aanspraken op zijn oorspronkelijke gebied, de Palts, diplomatiek steunen. Frederik maakte zijn zaak niet geloofwaardiger door ook Bohemen terug te willen (hij bleef zich naast paltsgraaf ook koning van Bohemen noemen). Toen de keizer in onderhandelingen bereid bleek eventueel de Rijnpalts terug te geven, volhardde Frederik koppig ook de status van keurvorst terug te willen. Door die hardnekkigheid gooide hij zijn glazen in.

Einde van zijn leven

Op 17 januari 1625 leden hij en zijn zoon en troonopvolger, Frederik Hendrik, schipbreuk op het Haarlemmermeer. Zij waren op weg van Den Haag naar Amsterdam, om de schatten van de Zilvervloot met eigen ogen te zien. Frederik overleefde het nipt, maar zijn zoon verdronk. In Rhenen kocht hij hierna het agnietenklooster, dat hij liet afbreken om een paleis te bouwen. In 1630 was het klaar, maar hij zou er niet lang van genieten.

In 1630 mengde de Zweedse koning, Gustaaf II Adolf, zich in de Dertigjarige Oorlog. In 1631 behaalde hij enkele belangrijke overwinningen. Begin 1632 reisde Frederik naar Duitsland, in de hoop dat de Zweedse koning hem in zijn oude status zou herstellen. De laatste wilde hem zijn gebied alleen als leengoed geven. Gustaaf sneuvelde in november. Engeland had Frederik eindelijk een legertje ter beschikking gesteld, maar het was te laat. Op 29 november bezweek hij aan ziekte, waarschijnlijk de pest.

Zijn vrouw bleef tot een jaar voor haar overlijden in de Republiek wonen. Zijn tweede zoon, Karel Lodewijk, kreeg in 1649 de Rijnpalts terug (het andere deel bleef bij Beieren).

Ook interessant: Elizabeth Stuart (1596-1662) – De Winterkoningin
…of: Keurvorsten in het Heilige Roomse Rijk
Boek: De Winterkoning – Balling aan het Haagse hof

Literatuur