Franciscus van Assisi (ca. 1181-1226) – Middeleeuwse godgeleerde

De denker Franciscus van Assisi geldt als een van de meest significante christelijke leiders uit de Middeleeuwen. Hij stond aan de basis van een religieuze orde van de Franciscanen of minderbroeders. Wie was Assisi? Een korte biografie van het leven van deze godgeleerde.

De ‘wilde jeugd’ van Franciscus van Assisi

Franciscus werd in het jaar 1181 of 1182 geboren in de Italiaanse plaats Assisi, als zoon van een rijke lakenkoopman. Franciscus’ oorspronkelijke naam was Giovanni di Pietro Bernardone. Deze naam had hij van zijn moeder gekregen. Maar toen zijn vader thuiskwam van een zakenreis, veranderde die zijn naam in Franciscus. Er zijn historici die vermoeden dat Franciscus zijn nieuwe voornaam later kreeg, vanwege handelsreizen die hij voor zijn vader maakte naar Frankrijk (vandaar Franciscus).

Hoe het ook zij, Franciscus had volgens Thomas van Celano’s biografische werk Franciscus van Assisi. Eerste levensbeschrijving (ca. 1228) een wilde jeugd. Met vrienden was hij vaak in de stad te vinden, waar de drank rijkelijk vloeide, hij achter de dames aanzat en hij dure kleding en andere luxeartikelen kocht. Ook trad hij wel eens op als minstreel of troubadour. Belangrijke kanttekening hierbij is dat Franciscus zijn wilde jeugd wel eens overdreven zou kunnen hebben, om een contrast te creëren met zijn latere leven na zijn bekering. 

Gevangenschap, ziekte en bekering

Omstreeks 1202 nam Franciscus deel aan een militaire campagne. Hij werd gevangengenomen en kwam na een jaar weer vrij. Hierna begon hij weer luxueus te leven, maar werd ernstig ziek. In de jaren 1204 tot 1209 begon Franciscus steeds minder luxueus te leven. Naar verluidt vroegen zijn vrienden hem of hij ooit nog wilde trouwen, waarop Assisi antwoordde: ‘Ja. met Vrouwe Armoede’. Assisi begon zich te richten op een leven in armoede en gebed. 

Franciscus’ bekering voltrok zich in fases. Zo zou hij in 1205 een visioen hebben gehad in een kapel in San Damiano. Hierna begon hij als kluizenaar en bedelaar te leven. Een ander moment was een preek die hij in 1209 hoorde over Mattheüs 10:7-10. Naar aanleiding van deze tekst deed Franciscus afstand van al zijn bezittingen.

     

Franciscus sticht een eigen Orde

In 1209 stichtte Franciscus, met toestemming van paus Innocentius III, een eigen religieuze orde, die hij de naam ‘minderbroeders’ (ook wel minorieten) noemde. Deze Orde van de Franciscanen had binnen een jaar tijd elf volgelingen. Dit aantal liep op tot zo’n 5000 in 1221 en 35.000 rond 1274. Omstreeks het midden van de dertiende eeuw waren er wereldwijd zo’n 1400 franciscaner kloosters, tot in Israël aan toe. In 1217 was namelijk een groep Franciscanen op een kruistocht naar het Heilige Land gegaan, met als doel de Joden daar te bekeren tot het christendom en via een hoofdkantoor aldaar, de Custos, het christelijke erfgoed (kerken, gebouwen) in het Heilige Land te beschermen.

Al in 1212 kreeg de Orde van Franciscus een vrouwelijke tak, de zogenoemde Orde van Clarissen, gesticht door de ‘heilige Clara’, die in 1263 door de paus werd erkend.

Als belangrijkste regel van de Franciscanen geldt de navolging van Christus op elk levensterrein en een strikt leven in armoede. Minderbroeders zijn een bedelorde. Hierbij zijn de broeders en zusters afhankelijk van aalmoezen en schenkingen, en moeten ze een gelofte van armoede afleggen. Franciscus preekte zelf ook de absolute bezitsloosheid. Zelfs het bezit van een boek vond hij al te ver gaan.

De legende van de stigmata van Franciscus

Volgens een legende kreeg Assisi in september 1224 wederom een bijzonder visioen. Tijdens dat visioen zou hij de tekenen van Christus hebben ontvangen, de zogenoemde stigmata. De stigmata waren vijf (bloedende) tekenen aan handen, voeten en de lichaamszijde, die overeenkwamen met de tekenen van Jezus Christus tijdens diens kruisdood. De stigmata vormden volgens de katholieke overlevering een zichtbaar teken dat iemand één werd met Christus, in diens lijden en sterven.

Stigmata zijn eenzelfde soort mystiek wonder als de consubstantiatie, waarbij de hostie zou veranderen in het ‘echte’ lichaam van Christus en de wijn in Jezus’ bloed.

Overlijden en erfenis van Assisi in kerk en geschrift

Franciscus overleed op 3 oktober 1226. Naar verluidt blies hij zijn laatste adem uit terwijl hij Psalm 142 zong. Twee jaar na zijn overlijden werd Franciscus door paus Gregorius IX heilig verklaard. In datzelfde jaar, 1228, kwam de eerste kloosterorde van de Franciscanen in Nederland tot stand, in ‘s-Hertogenbosch, gevold door Maastricht (1234) en Utrecht (1240). Tijdens de Middeleeuwen volgden nog tal van andere plaatsen in Nederland.

Met name tijdens de Reformatie in de zestiende eeuw en gedurende de Franse Tijd in Nederland (1795-1813) werden veel Franciscaner kloosterordes opgeheven. In Nederland herinneren diverse namen van kerken en straten nog aan de minderbroeders, zoals de Minrebroederskerk in Utrecht, de Broederkerk in Kampen en de Oude Minderbroederskerk te Maastricht.

Qua geschriften behoort Assisi tot de zeldzame kopstukken uit het christendom, naast bijvoorbeeld Jezus van Nazareth, die geen of nauwelijks eigen geschriften hebben nagelaten. De enige teksten die van hem bekend zijn, zijn ‘Het lied van de zon’, zijn kloosterregels en zijn testament

Binnen de katholieke kerk wordt 4 oktober aangehouden als de feestdag van de heilige Franciscus van Assisi. Dit omdat de godgeleerde op die dag na een processie zijn laatste rustplaats kreeg in de kerk van San Giorgio in zijn geboortestad. In 1929 werd de dag van Sint-Franciscus tevens Werelddierendag. Dit omdat Franciscus volgens de legendes niet alleen onder mensen predikte, maar ook onder dieren en zelfs gesprekken met de leden van het dierenrijk zou hebben gevoerd.

Lees ook: Cisterciënzerkloosters in Nederland, 1165-1197
…en: Waarom 4 oktober Dierendag is
Of de biografie: Paus Innocentius III (ca. 1160-1216)
Boek: Het leven van Franciscus van Assisi – Jean Dulie

Enkele citaten van Asssisi

Begin met te doen wat nodig is. Doe dan wat mogelijk is. En plotseling doe je het onmogelijke.

Waar rust is en bezinning, daar is geen bezorgdheid en geen ronddwalen.

Wat we ontvangen, zit in datgene wat we geven.

Of ik ga trouwen? Ja, met Vrouwe Armoede – een opmerking gemaakt tegen vrienden, omstreeks 1204

Geprezen zij U, mijn Heer, door onze zuster, Moeder Aarde, die ons ondersteunt en regeert en gevarieerde vruchten voortbrengt, evenals gekleurde bloemen en kruiden.

Het is zinloos om ergens te lopen prediken, als ons lopen zélf geen prediken is.

Het is ongepast om, als iemand in dienst van God staat, een somber gezicht of een ijzige blik te hebben.

Een enkele zonnestraal is genoeg om veel schaduwen te verdrijven.

Bronnen ▼