Gevangenis in oorlogstijd: gevangenis Wolvenplein

Ieder schilderij, plakkaat, artikel, foto of archiefstuk heeft een eigen verhaal. Soms is het verhaal groot, soms klein. De gemene deler is dat ieder stuk uniek is en zijn eigen geschiedenis heeft. In deze rubriek wordt zo’n uniek object uit WOII-zoekmachine oorlogsbronnen.nl uitgelicht. Deze aflevering: gevangenis Wolvenplein.

‘Dit is het laatste dat ik zag van mijn vrienden op de dag van hun executie’.

Dit is de tekst bij deze tekening uit gevangenis Wolvenplein in Utrecht. De tekening dateert van 19 november 1942. Tijdens de Tweede Wereldoorlog annexeerde Duitsland de gevangenis en nam die vanaf 1942 in gebruik als Deutsche Untersuchungs- und Strafgefängnis. Hier kwamen politieke gevangenen terecht, mensen die betrapt waren op verboden wapenbezit of het bezit van een radio. Zij werden bewaakt door Nederlandse SS-soldaten. Officieel zaten ze hier in afwachting van een proces, maar velen van hen zijn naar Kamp de Bilt gebracht en daar gefusilleerd.

Roerige geschiedenis

Gevangenis Wolvenplein, Utrecht. 19 November 1942. Tekening van Hans Vanderaa. Beeldbank WO2 - NIOD. — Gevangenis Wolvenplein, Utrecht. 19 November 1942. Tekening van Hans Vanderaa. Beeldbank WO2 – NIOD.

De gevangenis had voor de Tweede Wereldoorlog al een lange geschiedenis. In 1856 is de cellulaire gevangenis in gebruik genomen. Er zaten toen vooral mannen en vrouwen die waren opgepakt voor diefstal of vechtpartijen. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog kon de gevangenis plaats bieden aan maximaal 172 gevangen. Hij zat echter al snel overvol: in 1941 zaten er ruim 500 mensen. Zachtzinnig ging het er niet aan toe: zo werden er in de Duitse periode nog lijfstraffen toegepast en tijdens de verhoren in 1945 zijn verschillende mensen mishandeld.

Verzet en bevrijding

Verzet was er ook: de arts Kalthoven werd uit de gevangenis verwijderd nadat hij had aangegeven geen psychiatrisch onderzoek bij gevangenen te willen doen. Ook waren er bewakers die boodschappen in en uit de gevangenis smokkelden en gevangen waarschuwden als hun naam naar voren kwam tijdens verhoren. Direct na de bevrijding, al op 6 mei 1945, werden veel gevangenen bevrijd. Leeg raakte de gevangenis niet, de cellen werden nu gevuld met NSB-leden en Nederlanders die beschuldigd werden van collaboratie met de Duitsers. Na de oorlog werd Wolvenplein al snel weer een gewone strafgevangenis, al bleven er nog jarenlang politieke gevangenen zitten.

Vandaag de dag

Tot zijn sluiting in 2014 is de gevangenis nog in gebruik geweest als penitentiaire inrichting. Het was toen de oudste cellulaire gevangenis van Nederland. Om die reden en vanwege zijn bijzondere geschiedenis, is de gevangenis in 2001 tot Rijksmonument verklaard. In 2016 gaat het gebouw de verkoop in. Tot dan is de gevangenis in gebruik voor tentoonstellingen, uitvoeringen of verhuur van ruimtes aan bijv. kleine bedrijfjes. De nieuwe bestemming van het gebouw is nog onbekend, maar het wordt ongetwijfeld een nieuw hoofdstuk in de roerige geschiedenis van het Wolvenplein.