Herkomst van het woord ‘compagnie’

Een compagnie is een soort handelsonderneming of vennootschap die meerdere eigenaren heeft, zodat er risicospreiding is, en een winstoogmerk kent. Bekende voorbeelden zijn de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC, 1602) en de West-Indische Compagnie (WIC, 1621). Denk ook aan de Engelse term company: bedrijf. Maar een compagnie kan ook een legereenheid zijn. Waar komt dit begrip vandaan?

Compagnie is naast een militair en economisch begrip tevens een term die weleens gebruikt wordt door uitgeverijen. Zij kunnen een compagnie vormen bij duurdere uitgaven. Hierbij werken ze samen met andere uitgeverijen om zo het risico te spreiden. Ook brandweereenheden gebruiken compagnieën, terwijl een voormalig waterschap in Groningen tot 1968 ook de naam compagnie droeg en de mensen die ooit de woeste gronden in Drenthe ontgonnen ook kozen voor de compagnie.

De compagnie in Italië (12e eeuw)

Al in de middeleeuwen ontstonden de eerste compagnieën in Italië. In Lombardische en Toscaanse steden kwamen de eerste compagnieën tot stand in de twaalfde eeuw. Het betrof samenwerkende handelaren, die een gezelschap vormden en via aandelen allen een winstparticipatie hadden, naast het gedeelde risico.

Deze aandelen waren niet – zoals bij de Vereenigde Oost-Indische Compagnie in de zeventiende eeuw het geval was – vrij verhandelbaar, maar circuleerden binnen de selecte groep van eigenaren. Het Romeinse Rijk kende overigens ook al een aandelensysteem.

Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC)

De VOC-aandelen onderscheidden zich van de eerdere Romeinse en Italiaanse, vanwege het feit dat deze vrij verhandelbaar waren en ook ‘de gewone man’ kon meedoen en kon participeren in de winst. Daarbij was de VOC uniek vanwege het feit dat deze onderneming de eerste multinational ter wereld was.

Het oudste aandeel dat van de VOC overgebleven is, werd in 2010 ontdekt door de Utrechtse geschiedenisstudent Ruben Schalk. Het betreft een aandeel uit 1606, uitgegeven door de VOC-kamer van Enkhuizen.

Etymologie van ‘compagnie’

Het woord ‘compagnie’ is een leenwoord uit het Frans. Compagnie, het Franse woord is sowieso sinds 1050 bekend in de taal, betekent letterlijk ‘gezelschap’, ‘omgang’ of ‘(georganiseerde) groep mensen’. In de zestiende eeuw voerde het Franse leger de compagnie als legereenheid in. In de Republiek werd het begrip ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog, onder generaal Maurits van Nassau (1567-1625), uit Frankrijk overgenomen en ingevoerd. Zo lezen we in het Groot Leenwoordenboek (2005) van Nicoline van der Sijs. In deze periode raakten ook andere militaire Franse begrippen ingeburgerd in de Nederlandse taal, zoals cavalerie, garnizoen, bataljon, luitenant, korporaal, militair, et cetera.

Het Franse woord ‘compagnie’ is samengesteld uit het Latijnse cum pane, wat ‘samen brood eten’ betekent. Dit kan natuurlijk letterlijk bedoeld zijn: op de werkvloer in de pauze samen brood eten. Maar ook meer overdrachtelijk: samen je brood kunnen verdienen door samenwerking.

Interessant te melden is dat als VOC’ers in (het latere) Nederlands-Indië of in Afrika aanmeerden, zij zich aan de inlandse bevolking voorstelden als ‘Jan Compagnie’… als collectief dus. Hiermee gaven ze een signaal af:

Wij werken samen, we eten samen brood, en – indien nodig – vechten we voor elkaar.

Bronnen ▼