Herkomst van de komma

De komma is een van de bekendste leestekens. Wat is de herkomst van de komma? Wanneer, door wie en waarom werd de komma geïntroduceerd? En wat kan er gebeuren als een komma of leesteken ontbreekt of op de verkeerde plek staat?

Oudheid: bibliothecaris vond de ‘komma’ uit

Aristophanes van Byzantium (ca.257-180 Chr.) wordt algemeen beschouwd als de grondlegger van de interpunctie en als uitvinder van de komma. Hij was bibliothecaris van de grote bibliotheek van Alexandrië, het Mouseion, een ’tempel der muzen’ (waaraan het begrip museum is ontleend). Zo werden de plekken genoemd waar de schone kunsten centraal stonden.

Aristophanes hield zich onder meer bezig met het maken van wetenschappelijke tekstedities van boeken van Griekse dichters, onder wie Homerus, Hesiodus en de werken van zijn naamgenoot, de komediedichter Aristophanes. Om het lezen en voorlezen te vergemakkelijken introduceerde Aristophanes punten (distinctiones) om de lengte van een adempauze aan te geven. Hij plaatste de punten boven, in het midden of aan de onderkant van zinnen. De punt in het midden (media distinctio) werd later de komma en zorgde voor een korte adempauze in een lange zin.

Middeleeuwen: belang leestekens voor Bijbel en zang

Ook christelijke denkers en filosofen hamerden op het belang van leestekens. Zo vond kerkvader Augustinus van Hippo (354-430) de komma cruciaal. Verkeerd lezen door een foutief geplaatste komma zou een verkeerde interpretatie van de Bijbel kunnen betekenen.

In de zevende eeuw maakte aartsbisschop en encyclopedieschrijver Isidorus van Sevilla (560-636) een geactualiseerde versie van Aristophanes’ interpunctiesysteem. Hij was – aldus tekstwetenschapper Wim Daniëls in De geschiedenis van de komma (1994) – degene die het woord ‘komma’ introduceerde en deze term omschreef als ‘een zinsdeel dat nog niet vol is’.

De monnik Alcuinus (ca.735-804) gebruikte in de paleisschool van keizer Karel de Grote in Aken een nieuw soort schrift dat bekend werd als de ‘Karolingische minuskel’. Deze schrijfvorm leek op het schrift zoals wij dat nog kennen. Deze monnik paste ook interpunctie toe, namelijk een vraagteken (punctus interrogativus) waarmee hij Gregoriaanse partituren van leespauzes en intonatie voorzag. Dit vraagteken van Alcuinus verdrong in de Middeleeuwen de Griekse puntkomma (;) die tot dan toe als vraagteken had gefungeerd.

Renaissance en daarna: slash en komma

Onze huidige komma is afgeleid van het slash-teken “/”. Deze schuine streep wordt ook wel virgula suspensiva (‘kleine hangende twijg’) genoemd en diende van de dertiende eeuw tot de zeventiende eeuw als symbool voor onze komma. In de tijd van de Renaissance introduceerde de Venetiaanse humanist en drukker Aldus Manutius (1449-1515) de komma zoals we die die nu nog kennen: als kleine krul onderaan een regel, om even op adem te komen als lezer of spreker. Deze komma werd vanaf de zeventiende eeuw de gangbare interpunctie om een lange zin op te delen.

Blunders met verkeerd gezette komma’s en andere leestekens

In de loop der tijd zijn er in veel talen de nodige blunders gemaakt met het zetten van komma’s. En ook met andere leestekens. Cabaretier Herman Finkers zei al eens, volkomen terecht:

Eén verkeerde komma of letter maakt zelfs van Jezus nog een ketter…

Hieronder een kleine verzameling van bijzondere missers qua interpunctie:

1. 

   Spinazie – Op de website Historianet lezen we een mooi verhaal over hoe spinazie een beetje onterecht tot ‘superfood’ gebombardeerd werd. Een Duitse scheikundige stelde in 1870 het ijzergehalte van enkele groentesoorten vast. Maar toen hij de uitkomsten noteerde, plaatste hij bij spinazie per ongeluk de komma verkeerd. Hierdoor zou spinazie 35 mg. ijzer bevatten per 100 gram, in plaats van 3,5 mg… Tal van deskundigen hamerden erop dat dit niet klopte. Ondanks de correctiepogingen is het nog steeds een populair denkbeeld dat spinazie enorm veel ijzer bevat.
2. Oei, geld weg – Een verkeerd gezette komma kan veel geld kosten. Bekend is de blunder van de Gemeente Amsterdam in 2013, toen Dienst Belastingen 188 miljoen in plaats van 1,88 miljoen aan woonkostenbijdrage naar burgers overmaakte. Een weblog Sargasso ontdekte dat jaar nog meer rekenfouten van de Gemeente Amsterdam. En een Belgische administratrice, Valérie Lambin, van een garagebedrijf uit Aalten in België, maakte per ongeluk 43.146 euro over aan een leverancier, in plaats van 431,46 euro. Ze stortte het geld naar een leverancier die in 2015 failliet was gegaan, waardoor het geld moeilijk terug te vorderen bleek.
3. Meer verkrachting! – Tijdens een demonstratie in Zweden stak iemand een bord omhoog met de tekst ‘No! More rape’. Hiermee bracht de demonstrant(e) de tegenovergestelde boodschap van wat hij of zij beoogde: ‘Geen verkrachting meer’ werd nee ‘Nee! Meer verkrachting!’ Op sociale media circuleert een aardige foto van deze miskleun.
4. Zitten & schieten – Een prachtige, zeer waarschijnlijk apocriefe, kommafout is deze: ‘Hij zat op haar, schoot en rustte uit’. Zonder komma is de manspersoon een stuk minder crimineel dan met komma.
5. Angela Merkel roept op tot oorlog – Een krantenkop over de Griekse schuldencrisis luidde ‘Schiet op Griekenland’. In 2011 en 2012 spraken de Duitse kanselier Angela Merkel en de Franse premier Nicolas Sarkozy diverse malen over deze kwestie. Merkel was waarschijnlijk zo boos op de Grieken dat ze Europa opriep een oorlog tegen hen te beginnen.

Boek: De geschiedenis van de komma – Wim Daniëls

Bronnen ▼