Herman Boerhaave (1668-1738) – Arts, botanicus en wetenschapper

De Nederlandse arts, botanicus en scheikundige Herman Boerhaave (1668-1738) was gedurende zijn leven een van de bekendste wetenschappers in Europa. Hij was een alleskunner van het type ‘homo universalis’: een veelzijdige geleerde die meerdere disciplines beheerste. Wie was Herman Boerhaave en wat is zijn betekenis geweest voor de wetenschap? 

Jonge jaren van Herman Boerhaave: thuisonderwijs

Herman Boerhaave zag op 31 december 1668 het levenslicht in Voorhout, een plaats nabij Leiden. Hij was de zoon van een predikant en van een Amsterdamse koopmansdochter. Thuis kreeg hij een grondige scholing in onder meer Nederlands, geschiedenis, Bijbelkennis, Grieks en Latijn. 

Latijnse School, universiteit & predikant

Boerhaave’s besluit om geneeskunde te gaan studeren had naar verluidt ook te maken met een indringende gebeurtenis in zijn jeugd. In het najaar van 1680 werd bij de twaalfjarige Boerhaave een kwaadaardige zweer op zijn rechterdijbeen geconstateerd. De behandeling die volgde was dusdanig pijnlijk en barbaars dat Boerhaave concludeerde dat de medische kennis nog ernstig tekort schoot. De interesse voor de geneeskunde was hardhandig gewekt en zou zijn studiekeuze later mede bepalen.

Toen Boerhaave dertien jaar was, ging hij eerst naar de Latijnse School. Hij kwam meteen in de vierde klas terecht, omdat hij van zijn ouders al veel had geleerd. In 1682 vervolgde Boerhaave zijn studie aan de Universiteit Leiden. Hij studeerde hier filosofie, theologie en wiskunde en viel in zijn promotieonderzoek Disputatio de distinctione mentis a corpore (Verhandeling over het verschil tussen geest en lichaam) in 1690 onder andere filosofen aan als Epicurus, Thomas Hobbes, René Descartes en Baruch de Spinoza. 

Vanaf 1690 vervolgde hij zijn studie aan de Universiteit van Harderwijk, waar hij geneeskunde studeerde en in 1693 promoveerde. In Harderwijk werkte hij tijdens zijn studietijd tevens als predikant (tot 1709).

Boerhaave als lector, man, hoogleraar en rector magnificus

Boerhaave werd in 1701 lector geneeskunde aan de Universiteit Leiden. Van 1709 tot 1729 was hij hoogleraar botanie en geneeskunde aan de Universiteit Leiden en later, vanaf 1718 tot 1729, ook in de chemie. Boerhaave was zeer geliefd onder de studenten en gold als een uitstekend docent. In 1710 trouwde hij met Maria Drolenvaux, dochter van een succesvolle koopman. De Boerhaaves kregen vier kinderen, van wie er drie voor hun volwassenheid stierven. 

Een tijdlang was Boerhaave aangesteld als hoogleraar op drie van de vijf leerstoelen op de medische faculteit. Ook was hij in de jaren 1714-1731 rector magnificus van de Leidse universiteit.

Boerhaaves reputatie als arts

Als arts – vanaf 1693 hield hij praktijk in Leiden – baseerde Boerhaave zich vooral op het werk van de Griekse medicus Hippocrates. Om die reden wordt Boerhaave ook wel eens betiteld als ‘de Nederlandse Hippocrates’. Boerhaave had als arts een internationale reputatie. Zijn klinisch onderwijs aan het Caecilia Gasthuis in Leiden trok bezoekers vanuit heel Europa. Zo kwamen meerdere buitenlandse beroemdheden naar het hospitaal. Onder hen bevond zich de Russische tsaar Peter de Grote, die de geneesheer Boerhaave in 1715 bezocht. In het Caecilia Gasthuis, voorloper van het Leids Universitair Medisch Centrum, waren speciaal ten behoeve van het onderwijs van Boerhaave twaalf bedden gereserveerd. Sinds 1991 is het complex in gebruik als museum.

Boerhaaves medische inzichten – die hij onder meer etaleerde in zijn Institutiones Medicae (Medische principes, 1708) en in Aphorismi de Cognoscendis et Curandis Morbis (Aforismen over het herkennen en behandelen van ziektes, 1709) – hadden tot ver over de Nederlandse grenzen invloed. Boerhaaves werk werd onder meer gebruikt op universiteiten in Edinburgh, Wenen en diverse onderwijsinstellingen in het Heilige Roomse Rijk. Internationaal namen veel medisch docenten zijn methodiek over van het onderwijzen van studenten in het bijzijn van patiënten in het hospitaal.

Nog steeds kennen medici het ‘syndroom van Boerhaave‘: een ruptuur van de slokdarm ontstaan door heftig braken, die door Boerhaave was beschreven.

Boerhaave als botanicus

In de jaren 1709-1730 was Herman prefect van de Hortus Leiden. Hier beschreef Boerhaave tal van planten en bloemensoorten. Hij voegde minstens tweeduizend nieuwe beschrijvingen aan het repertoire van de Hortus Leiden toe, die in respectievelijk 1710 en 1720 als Index en Index Alter gepubliceerd werden.

Een Europese en mondiale reputatie

Boerhaave bouwde tijdens zijn leven een internationale faam op, die tot aan China reikte. Als alleskunner en wetenschapper was hij vanwege zijn praktische onderwijs in heel Europa bekend. De medicus en anatoom Albrecht van Haller uit Bern in Zwitserland noemde Boerhaave dan ook Communis Europae praeceptor…

“…de leraar van heel Europa.”

De Zweedse geleerde Carolus Linnaeus kwam in 1735 speciaal naar Leiden om Boerhaave te ontmoeten, vanwege zijn medische botanische kennis.

Boerhaave kreeg als wetenschapper diverse prestigieuze onderscheidingen. Zo kreeg hij in 1728 een plek in de Académie Française. In 1730 kreeg hij het lidmaatschap van de Londense Royal Society.

Zijn tijd in Oud-Poelgeest en overlijden

Boerhaave was gedwongen om vanaf 1722 meer rust te nemen, vanwege een ziekte. Daarom kocht hij in 1724 kasteel Oud-Poelgeest in Oegstgeest. Hij plantte op dit landgoed speciale bomen en gewassen aan en ontwierp ook een eigen kruidentuin. Na een langdurig ziekbed overleed Boerhaave op 23 september 1738 in Leiden. Hij kreeg een graf in de plaatselijke Pieterskerk. Zijn vriend Albert Schultens sprak tijdens de begrafenis de volgende lijkrede uit:

“Ja, hy leeft in de Hippocratische Geneeskunde, door hem zoodanig hersticht en op onverwriklyke grondslagen zo gevestigd, en ter tinne toe opgehaald, dat ze nimmer voor waggelen, ik laat staan voor instorten, behoeft bevreesd te zyn. Hy leeft in die onsterflyke Gedenkteekenen, welke d’eenparige lof, en verwondering van alle eeuwen, gelyk stellen zal met d’Orakels van Hippokrates. Hy leeft in een menigte van overtreflyke verstanden, queekers en voortzetters van Boerhaaves geneesleere, die uit zyne schoole, als uit den openbaaren queektuin van Europa, zyn voortgekomen, en alle oorden in volg-yver hebben ontsteeken. Hy leeft voornaamlyk, O Academie, in zyne geeerde Amtgenooten, met welken hy de Geneeskonst zo heerlyk heeft geoefend, en wyds en zyds uitgebreid.”

In de buurt van zijn graf kwam in 1762 een monument te staan, dat gemaakt werd door beeldhouwer Anthony de Wapperon.

Standbeeld en museum

Vandaag de dag wordt Boerhaave nog altijd beschouwd als een van de grootste wetenschappers uit de vaderlandse geschiedenis. Met name in de tweede helft van de negentiende eeuw, toen de aandacht voor de nationale geschiedenis in Nederland sowieso groeide, nam de bewondering voor Boerhaave grote vormen aan. Dit resulteerde onder meer in de plaatsing van een standbeeld voor het nieuwe Academische Ziekenhuis in Leiden (1872).

In Leiden werd het Nederlandsch Historisch Natuurwetenschappelijk Museum in 1976 naar Boerhaave vernoemd. Het is gevestigd in het Caecilia Gasthuis waar de geleerde vroeger klinisch onderwijs gaf. Het museum huisvest onder meer een collectie historische wetenschappelijke instrumenten uit verschillende takken van wetenschap. En het besteedt uiteraard uitgebreid aandacht aan het leven en werk van Herman Boerhaave.

De Universiteit Leiden kent verder een Boerhaave-leerstoel en een jaarlijkse Boerhaave-lezing.

Lees ook: Biografie van de natuurkundige Simon Stevin
Ook interessant: Hendrik Lorentz: Nederlandse natuurkundige en winnaar van een Nobelprijs
Boek: Het orakel. De man die de geneeskunde opnieuw uitvond: Herman Boerhaave 1668-1738 – Luuc Kooijmans

Animatie over het leven en werk van Boerhaave:

Citaten van Herman Boerhaave

Melk is de wijn van kinderen, wijn is de melk van grijsaards.

Hij die de waarheid wil leren, moet zichzelf door feiten en experimenten onderwijzen; daardoor zal hij in een jaar tijd meer leren dan een eeuw lang abstract redeneren.

Eenvoud is het kenmerk van het ware. – het motto van Boerhaave (Latijn: simplex veri sigillum)

Houd het hoofd koel, de voeten warm. En prop niet te vol de darm.

Laster en kwaadsprekendheid zijn vonken, die, als men ze niet uitblaast, vanzelf uitgaan.

De armen zijn mijn beste patiënten. God betaalt voor hen.

Wat ik wil aantonen is dat de eerbaarheid van de medicus is gelegen in het feit dat hij een nederige dienaar is van de natuur – uitspraak uit zijn afscheidsrede als rector magnificus te Leiden, 8 februari 1731

Melk is de wijn van kinderen, wijn is de melk van grijsaards.

Bronnen ▼