Robin te Slaa
Een totalitaire kunstgreep
Hoewel fascisten de parlementaire democratie afwezen, prezen zij bij gelegenheid hun eigen staatkundige systeem als een hogere vorm van democratie. Het is een totalitaire kunstgreep waaraan ook communistische regimes zich geregeld schuldig maakten. Mussolini hekelde de parlementaire democratie ‘die het volk gelijkstelt aan het grootste getal’, maar huldigde tegelijkertijd de fascistische corporatieve staat als ‘de eerlijkste vorm van democratie’ omdat deze het volk kwalitatief en niet kwantitatief beoordeelde.
De dictator omschreef het fascisme als ‘een georganiseerde, gecentraliseerde, autoritaire democratie’. De filosoof Gentile noemde de fascistische staat zelfs ‘een democratische staat par excellence’. Door middel van de Partito Nazionale Fascista en organisaties op het gebied van opvoeding en propaganda werden het denken en de wil van de Duce tot het denken en de wil van de massa gemaakt. Mussolini betoogde dat de superieure ideologie van het fascisme zich via de elite of zelfs alleen via de leider in ‘het bewustzijn en de wil van allen’ vastzette. Het was een curieuze cirkelredenering die hij en Gentile toepasten: de fascistische staat indoctrineert de burgers met zijn ideologie en wanneer vervolgens het volk fascistisch denkt, kan worden gesteld dat de staat de hele natie representeert en daarmee een hogere vorm van democratie vormt.
Het biedt aan de mensen een leiderschap voor nationale wederopstanding dat zij zullen aanvaarden vanuit hun eigen vrije wil. De dictatuur is een dictatuur van de wil van het volk, tot uitdrukking gebracht door een leider en een regering van hun eigen keuze. De enige manier waarop de wil van het volk uitgevoerd kan worden is door een leider die het kiest voor dit doel en de macht geeft tot handelen.
Volgens Mosley herstelde het fascisme daarmee de macht van het volk, terwijl democratische regeringen onder invloed stonden van het internationale grootkapitaal dat overwegend Joods was.
Hitler maakte in Mein Kampf een soortgelijke eclectische verbinding tussen leider en democratie. Hij verwierp het democratische meerderheidsbeginsel omdat dit de leider zou verlagen ‘tot uitvoerder van de wil en de opvattingen van anderen’. Tegenover de verachtelijke parlementaire democratie stelde hij ‘de waarachtige Germaanse democratie’. De gekozen leider had hierin de verplichting ‘alle verantwoordelijkheid voor zijn doen en laten volledig op zich op te nemen’. In Hitlers ‘Germaanse democratie’ gold het antidemocratische Führerprinzip (‘daar beslist één man’). De toekomstige völkische staat, zo schreef hij in Mein Kampf, zou vanaf het niveau van gemeentebestuur tot rijksregering geen enkel vertegenwoordigend lichaam kennen waarin de meerderheid beslist. Er zouden alleen raadgevende organen zijn, die de gekozen leider terzijde moesten staan bij het uitvoeren van zijn taak.
Volksraadplegingen
Zoals bekend is Hitler nooit direct gekozen als leider van nazi-Duitsland. Wel werden zijn Volksgenossen enkele keren in de gelegenheid gesteld om zich door middel van een volksraadpleging uit te spreken over politieke besluiten van hun Führer. Het referendum over het uittreden van Duitsland uit de Volkenbond en de verkiezingen voor de Rijksdag in het najaar van 1933 leverden volgens de officiële uitslag respectievelijk 95,1 en 92,1 procent van de stemmen op voor de nazi’s. Hoewel geheimhouding bij de stembus allerminst was gegarandeerd en er druk op de bevolking werd uitgeoefend om zich te conformeren aan het regime, viel niet te loochenen dat het merendeel van het volk pal achter Hitler stond. Ook de volksstemmingen in 1934 over de vereniging van de ambten van rijkspresident en rijkskanselier door Hitler (89,9 procent voor), in 1935 in het Saargebied over de hereniging met Duitsland (90,8 procent voor), in 1936 na de bezetting van het gedemilitariseerde Rijnland (98,9 procent voor) en ten slotte in 1938 over de Anschluss (99,08 procent van de Duitsers en 99,75 procent van de Oostenrijkers stemden voor) leverden eclatante overwinningen op voor de nazileider.
‘…het fascisme nu een gewoonte was, een werkelijkheid, zelfs al is die ergerlijk, waarover men afwisselend kan morren of lachen, maar die niemand serieus ter discussie denkt te stellen’.
Hiermee zijn we aangekomen bij een hoogst ongemakkelijk feit uit de geschiedenis: Hitler en Mussolini waren bij hun eigen bevolking lange tijd ongekend populair. Behalve de uitslagen van de incidenteel gehouden volksraadplegingen getuigden ook verschillende tijdgenoten en wetenschappers daarvan. De Amerikaanse verslaggever William L. Shirer, die vanaf 1934 tot eind 1940 in Berlijn was gestationeerd, stelde bij zijn vertrek vast dat Hitler voor veel Duitsers ‘tot een mythe [was] geworden, een legende, een bijna godsgelijke persoon’. Volgens zijn biograaf Kershaw was de Führer tussen 1933 en 1940 geliefder dan alle andere politieke leiders van zijn tijd.
Mussolini en Hitler waren zich bewust van hun overweldigende populariteit bij hun volksgenoten. Op grond hiervan verkondigden zij dat hun regimes in wezen democratischer waren dan de liberale democratieën in Europa. Tijdens zijn eerste bezoek aan Duitsland in september 1937 sprak Mussolini in Berlijn voor een menigte van enkele honderdduizenden toehoorders over het democratische gehalte van het Derde Rijk en fascistisch Italië in vergelijking met andere staten:
“Noch in Duitsland, noch in Italië bestaat een dictatuur […] Geen regering, in geen enkel deel der wereld, heeft in zo grote mate de instemming van het volk als de regeringen van Duitsland en van Italië. De grootste en zuiverste democratieën, die de wereld kent, zijn die van Duitsland en Italië.”
Legitimatie
Mussolini gaf een geheel eigen invulling aan het begrip democratie. Welbewust ging hij eraan voorbij dat het Italiaanse en het Duitse volk niet in de gelegenheid waren, en evenmin zouden worden gesteld, een andere regering te kiezen. De gehouden referenda in fascistisch Italië en nazi-Duitsland hadden dan ook weinig met democratie te maken. Zij waren niet zozeer bedoeld om de burgers mee te laten beslissen, maar dienden in de eerste plaats als legitimatie van de dictatuur. Beide regimes hielden deze incidentele volksstemmingen op een voor hen zo gunstig mogelijk moment, bij voorkeur na een overweldigend politiek succes.
Hitler erkende dit ruiterlijk. Zo hield hij een volksstemming na de bezetting van het gedemilitariseerde Rijnland op 7 maart 1936. Met dit provocerende machtsvertoon schond hij het Verdrag van Versailles, dat door de meeste Duitsers gehaat werd. In een toespraak een jaar later erkend de Führer openhartig wat de bedoeling was geweest van het referendum: ‘de rest van de wereld […] laten zien dat het Duitse volk achter mij staat, daarom ging het’. Bij enige twijfel aan de uitslag, zo gaf Hitler toe, had hij geen volksstemming gehouden.
Niet minder openhartig over de instrumentele functie van het referendum in ‘de nationaal-socialistische Leidersstaat’ schreef NSB-ideoloog Johan Carp in 1942:
“De mogelijkheid eener volksstemming als georganiseerde openbaring der volksovertuiging behoort tot de inrichting van den Leidersstaat, voorzoover daarmede de blijvende verbondenheid van Leider en Volksgemeenschap gediend wordt. Zij bedoelt niet een besluit van den Leider aan een beslissende uitspraak van het Volk te onderwerpen – gelijk de beteekenis van een referendum in den democratischen Staat was –, maar het Volk de gelegenheid te geven in een bijzonder geval van zijn vertrouwen in het beleid van den Leider te doen blijken.
Naarmate de oorlog voor Italië en Duitsland steeds meer op een onafwendbare nederlaag dreigde uit te lopen, voelden Mussolini en Hitler begrijpelijkerwijs geen aandrang meer om volksstemmingen uit te schrijven.
Boek: Fascisme. Oorsprong en ideologie
Het revolutionaire bewind van ‘dichter-soldaat’ D’Annunzio (1919-1920)
Bekijk dit boek bij:
