Het loodje leggen – Betekenis en herkomst van de uitdrukking

De uitdrukking ‘het loodje leggen’ houdt in dat iets of iemand doodgaat, wordt opgeheven of – in het geval van een bedrijf – failliet gaat. Waar komt deze uitdrukking vandaan?

Er zijn door etymologen en taalkundigen drie mogelijke verklaringen gegeven van de herkomst van het loodje leggen. In elk geval is de uitdrukking bekend in de Nederlandse taal sinds minstens 1681.

De kosten moeten betalen

Het woord ‘loodje’ in het gezegde heeft vermoedelijk te maken met de loden plaatjes die in vroegere tijden een betalingsbewijs vormden. Had iemand een plekje gereserveerd in een schouwburg, bijvoorbeeld, dan toonde hij of zij als bewijs voor de toegang een loden plaatje. Wie het loodje legde, bewees dus dat er betaald was en mocht naar binnen. Waarschijnlijk is de betekenis verschoven van ‘betalen’ naar ‘moeten betalen’. Wie het loodje legde, had dus moeten betalen. Mogelijk is er een samenhang met de uitdrukking ‘het gelag betalen’ of ‘een hard gelag’. Wie een gelag moest betalen draaide op voor de kosten van de herberg en was dus in de aap gelogeerd.

Schade lijden

De bekende taalkundige F.A. Stoett gaf een andere, maar soortgelijke uitleg voor het loodje leggen. Volgens hem betekende dit ‘schade lijden’ of aan het kortste eind trekken. Dit is conform de verklaring van het begrip ‘loodje’ van Petrus Weiland in diens Nederduitsch taalkundig woordenboek uit 1803:

“Een stukje gemerkt lood; een loodje voor den postwagen, den schouwburg, de kajuit. Hij moet het loodje schieten, hij moet in het verschot zijn [= hij heeft veel geld moeten uitgeven of voorschieten]. Het loodje leggen ofwel schade lijden.”

Bijna dood gaan

In de wandelgangen gaat nog een verklaring rond over het loodje leggen. Vroeger kregen arme mensen die ziek geworden waren van het stadsbestuur – ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden het magistraat (niet te verwarren met de vroedschap) -, een stukje lood. Met dit plaatje konden ze dan naar het gasthuis gaan. Wie zo’n loden plaatje kreeg overhandigd en in het gasthuis ‘het loodje legde’, was er vaak slecht aan toe en stond op het punt te sterven.

De laatste loodjes wegen het zwaarst

Gerelateerd aan ‘het loodje leggen’ is de uitdrukking ‘de laatste loodjes wegen het zwaarst’. Maar wel in een andere zin en betekenis. P.A.F. van Veen en N. van der Sijs schrijven over dit gezegde in hun Van Dale Etymologisch woordenboek (1997 / 2011) het volgende:

De uitdrukking de laatste loodjes wegen het zwaarst [het laatst van een taak valt het moeilijkst] {1861} is mogelijk ontleend aan het afwegen, waarbij de laatste kleine gewichten, de loodjes, met zorgvuldig afpassen het evenwicht brengen.

Boekenrubriek: Taalgeschiedenis

Bronnen ▼