Jan Palach, de Tsjechische student die zichzelf in brand stak

Jan Palach, een twintigjarige geschiedenisstudent uit Tsjecho-Slowakije, stak zichzelf op 16 januari 1969 op het Wenceslasplein in Praag in brand, uit protest tegen de stalinisatie van zijn land en de bezetting door Warschaupact-troepen. Drie dagen later overleed hij in het ziekenhuis aan zijn verwondingen.

Tsjecho-Slowakije maakte in 1968 een periode van liberalisering door. Onder politiek leider Alexander Dubcek kregen de Tsjechoslowaken meer vrijheid. Deze periode werd bekend onder de naam Praagse Lente. Dubcek, eerste secretaris van de Communistische Partij van Tsjechoslowakije, schafte de censuur af en gaf politieke partijen dezelfde rechten als de communistische partij.

De liberalisatie was niet naar de zin van de Sovjet-Unie. In de nacht van 20 op 21 augustus 1968 viel een Sovjet-troepenmacht, samen met enkele andere leden van het Warschaupact, Tsjecho-Slowakije binnen om de orde te herstellen. De student Jan Palach protesteerde fel tegen de stalinistische regering die hierna de touwtjes in handen kreeg. Eind augustus nam hij deel aan de grote studentenprotesten tegen de Sovjetinvasie en hij schreef verschillende brieven naar de regering, waarin hij eiste dat censuur en propaganda werden opgeheven. Verder eiste Palach het aftreden van politici die met de Sovjets collaboreerden.

Nadat hij verschillende brieven verstuurd had, vertrok Palach op 16 januari 1969 naar het Wenceslausplein in Praag. Nadat de jongen zijn jas netjes had weggelegd, overgoot hij zich met een brandbare vloeistof om zich vervolgens in brand te steken. De jonge student werd later vergeleken met kerkhervormer Johannes Hus, die in de veertiende eeuw na openlijk kritiek te hebben geleverd op de katholieke kerk veroordeeld werd tot de brandstapel.

Navolging

Trambestuurder Jaroslav Spirek zag de brandende student gillend de weg op rennen en besloot hard op de rem te trappen. De man wist de vlammen te doven door zijn jas over hem heen te gooien. Jan Palach was op dat moment echter al zeer ernstig gewond en moest naar het ziekenhuis overgebracht worden. In zijn winterjas vond men een brief waarin onder meer stond:

Hoewel een arts zijn situatie als uitzichtloos bestempelde, bleef Jan Palach nog drie dagen in leven en zo nu en dan was hij ook nog bij bewustzijn. Palach liet zich dan informeren over de reactie op zijn daad. Toen hij hoorde dat het land geschokt was, de communistische bewindhebbers overspoeld werden met brieven die zijn eisen ondersteunen en er duizenden bloemen in het ziekenhuis waren bezorgd, slaagde hij er naar verluidt zelfs nog in te glimlachen.

Na drie dagen bezweek Palach alsnog aan zijn verwondingen. Tijdens zijn begrafenis liepen honderdduizenden inwoners mee in een stille tocht, die het karakter kreeg van een massademonstratie. Een anonieme deelnemer zegt dat het lijkt alsof ‘Tsjecho-Slowakije gestorven is’. De Britse journalist William Shawcross omschrijft de reactie op de zelfverbranding in 1970 als volgt:

Hoewel veel inwoners groot respect hadden voor de moedige daad van de student en Palach een symbool werd van het protest tegen de Sovjet-invasie, werden zijn eisen over het algemeen als onrealistisch beschouwd. Met name studenten reageerde op de oproep van de overleden Tsjecho-Slowaak. Zij organiseerden onder meer sit-in-stakingen en eisten een terugkeer naar de principes van de Praagse Lente. Andere grote landelijke stakingen bleven echter uit.

Hierna volgden, zoals Palach al aangekondigd had, inderdaad meer zelfverbranding. Ruim een maand later, op 25 februari 1969, stak ook de achttienjarige student Jan Zajic zichzelf op het Wenceslausplein in brand. Hij overleed nog diezelfde dag. Ook hij liet een briefje na:

Ik doe dit niet omdat ik wil dat mensen om mij huilen of omdat ik beroemd wil worden of omdat ik gek ben geworden. Ik doe dit om ervoor te zorgen dat jullie je verzetten en je niet laten meesleuren door dictators. Laat mijn fakkel jullie hart aansteken en jullie verstand verlichten. Laat mijn fakkel de weg naar een vrij en gelukkig Tsjecho-Slowakije verlichten.

In totaal zouden tien studenten zich in Praag uit protest in brand steken. Jan Palach is van hen veruit de bekendste. Hij was, zoals hij schreef, inderdaad de eerste toorts. In de massamedia werden de latere zelfverbrandingen veelal afgedaan als psychopathische daden. Een half jaar later was het protest grotendeels verstomd.

In Praag is een plein naar Jan Palach vernoemd en op het Wenceslausplein is een plaquette te vinden ter nagedachtenis aan zowel Palach als Zajic.

Bronnen ▼