John Knox (ca.1514-1572) – Invloedrijke Schotse reformator

De theoloog John Knox (1514-1572) is een bekende naam uit de tijd van de Reformatie. Als Schots hervormer speelde hij een belangrijke rol bij het op gang komen van de protestantse Reformatie in Schotland in de zestiende eeuw. Wie was John Knox, die bekend is geworden als de ‘vader van het presbyterianisme’? Een korte biografie van een reformator die ten onrechte minder bekend is dan Maarten Luther of Johannes Calvijn.

De jeugd van John Knox

Het precieze geboortejaar en de geboortedatum van John Knox zijn onbekend. Maar vermoedelijk kwam hij in 1513 of 1514 (of in 1505) ter wereld in Giffordsgate, nabij de Schotse stad Haddington, mogelijk in een boerengezin. Van zijn grootvaders van beide kanten is bekend dat ze in de Slag bij Flodden (9 september 1513) vochten tegen de legers van de Engelse koning Hendrik VIII.

In zijn jonge jaren ging Knox naar de Universiteit van Glasgow of, ook dat is niet zeker, naar de Universiteit van St. Andrews. Hij kreeg in elk geval onderwijs van een van de grootste geleerden van zijn tijd, namelijk de filosoof, theoloog en historicus John Major (1467–1550).

Verder zijn er over zijn leven tot 1540 eigenlijk nauwelijks details bekend. Wel weten we dat hij voor die tijd tot priester gewijd was en tot minstens 1543 in dat ambt bleef. Zo is het niet zeker dat Knox zijn studie aan de universiteit(en) afrondde. Wel blijkt uit bronnen dat hij goed was in Latijn en beheerste hij, op wat latere leeftijd, ook het Grieks en Hebreeuws. Verder was hij goed thuis in de geschriften van oude theologen, met name de werken van de kerkvaders Augustinus van Hippo (354-430) en Hiëronymus van Stridon (347–420).

John Knox als reformator in Schotland

John Knox kwam via met name de Schotse dissident George Wishart (ca.1513-1546), die in 1546 vanwege ketterij op de brandstapel belandde, in aanraking met het reformatorische gedachtegoed, specifiek in de jaren 1543 tot 1546. Knox trok veel met Wishart op en, aldus de overlevering, droeg als hij bij Wishart was altijd een tweesnijdend zwaard om zijn kompaan mee te verdedigen, mocht die te maken krijgen met de dienaren van kardinaal David Beaton, die Wishart achterna zat.

In de jaren 1540 weekte Knox snel los van de Rooms-Katholieke Kerk. Hij legde zijn priesterambt neer en werd vanaf 1547 de woordvoerder en kartrekker van de Hervorming in Schotland. Vanaf die tijd verdiende hij zijn geld vermoedelijk door privélessen te geven.

Vanaf april 1543 zat John Knox met een groep volgelingen in het kasteel van de plaats St. Andrews, waar ze hun toevlucht zochten. De Schotse gouverneur riep, toen bleek dat Knox het protestantisme actief preekte en verspreidde, de hulp in van de Fransen. Die belegerden in juni 1547 het kasteel en dwongen de inwonenden zich over te geven. John Knox en zijn volgelingen werden door de Fransen vervolgens negentien maanden in krijgsgevangenschap gehouden. Door Engelse bemiddeling kwamen ze vrij, maar Knox had door de maandenlange internering een slechte fysieke gesteldheid gekregen.

De protestantse Engelse vorst Edward VI stuurde Knox door Engeland om de ideeën van de Reformatie te verspreiden. Hij was onder meer actief als predikant in Newcastle en Londen. Toen in 1553 de katholieke Mary Tudor, dochter van Hendrik VIII en bekend geworden als ‘Bloody Mary’, aan de macht kwam, was John Knox een van de laatste bekende die het land ontvluchtte en zijn toevlucht zocht op het Europese continent.

In 1554 begon Knox, op aandringen van Johannes Calvijn, als predikant van de Engelse vluchtelingenkerk in Frankfurt am Main in het Heilige Roomse Rijk. Na enkele maanden vertrok hij naar het Zwitserse Genève, om daar te gaan werken in de plaatselijke Engelse vluchtelingenkerk. In deze tijd maakte hij een reis naar Berwick (in 1555/1556), waar hij in het huwelijksbootje stapte met Marjorie Bowes. Ze kregen samen twee zonen. In 1560 stierf Bowes.

John Knox keerde in 1559 terug naar Edingburgh in Schotland, waar hij de laatste jaren van zijn leven doorbracht. In november 1558 was namelijk de protestantse ‘Vigin Queen’ Elizabeth I aan de macht gekomen en was het voor de protestanten veiliger. Hierna werkte Knox in opdracht van het Schotse parlement aan een een geloofsbelijdenis, de Scots Confession (1560). Hierin werd afstand genomen van de rooms-katholieke sacramentsleer, Zwingli’s avondmaalsleer en werd de visie van de wederdopers op de kinderdoop afgewezen.

Toen Knox op op 26 maart 1564 opnieuw trouwde, na het overlijden van zijn eerste vrouw enkele jaren ervoor, leidde dat tot een hoop opheft. Terwijl hij zelf zo’n vijftig jaar was, huwde hij Margaret Stewart, de toen slechts 17-jarige dochter van een oude vriend van Knox.

Op 29 maart 1567 hield John Knox de inwijdingspreek voor de kroning van James I als koning van Engeland, in Sterling. Knox bleef preken tot kort voor zijn overlijden op 24 november 1572. In Schotland was toen een burgeroorlog uitgebarsten tussen voorstanders en tegenstanders van de Reformatie.

Belangrijke publicaties van Knox

Het bekendste werk dat John Knox heeft gepubliceerd, is zijn driedelige History of the Reformation in Scotland, dat hij uitbracht tussen 1559 en 1566. Noemenswaardig is verder Faithful Admonition (1554), een bemoedigingstekst die gericht was aan zijn Engelse en Schotse geloofsgenoten die vervolgd werden onder het bewind van Mary Tudor.

Ten slotte moet Knox’ werk First blast of the trumpet against the monstruous regiment of women (1558) vermeld worden. In dit boek betoogde Knox dat vrouwen, gezien de natuurwetten maar ook vanwege teksten uit de Bijbel, ongeschikt waren om regeerambten te bekleden.

Lees ook: Wie was Huldrych Zwingli? Een korte biografie
…of: De Reformatie: oorzaken, samenvatting, tijdlijn & gevolgen
Boek: John Knox (± 1514 -1572). De hervormer van Schotland – P. de Zeeuw

Enkele citaten en quotes van John Knox

“Weerstand tegen tirannie is gehoorzaamheid aan God.”

“Een man met God is altijd in de meerderheid.”

“Ik ben nooit bang geweest voor de duivel, maar ik beef telkens als ik de preekstoel betreed.”

“Heer, geef me Schotland of ik sterf!”

“Je kunt niet tegelijkertijd tegenwerken en beïnvloeden.”

“De Schrift van God is mijn enige fundament en substantie in alle zaken van gewicht en belang.”

Bronnen ▼