Dark
Light

Kapitalisten als redders van hongerlijdende bevolking van communistisch Rusland

Bespreking van “De Russische klus” van Douglas Smith
Auteur:
5 minuten leestijd
American Relief Administration in Rusland
American Relief Administration in Rusland (Publiek Domein - wiki)

De geschiedenis van Rusland in de twintigste eeuw staat bol van enorme tragediën. Het land werd geplaagd door een burgeroorlog, twee wereldoorlogen, vijandelijke bezetting, dictatuur en hongersnood. Een opeenstapeling van politieke problemen, verergerd door hevige droogte, leidde in 1920 en 1921 tot ernstige voedselschaarste die miljoenen burgers het leven kostte, vooral in het stroomgebied van de Wolga. Het bolsjewistische regime van Lenin, dat door de onderdrukking van boeren een belangrijk aandeel had in de catastrofe, kon het probleem niet zelf oplossen en moest hulp aannemen uit onverwachte hoek, namelijk het kapitalistische Amerika.

In “De Russische klus” wordt de reddingsoperatie beschreven door de Amerikaanse historicus Douglas Smith (bekend van het in 2012 gepubliceerde boek “Verloren adel”). Volgens cijfers van de uitvoerende organisatie redde deze missie niet minder dan tien miljoen levens. Het hulpprogramma werd uitgevoerd door de speciaal opgerichte American Relief Administration (ARA), die vanuit de Verenigde Staten geleid werd door de toekomstige president Herbert Hoover. Tijdens zijn presidentschap (1929-1933) zou hij vooral bekend komen te staan vanwege zijn onvermogen de gevolgen van de economische crisis voor Amerikanen te verzachten. De krottenwijken van de door massale werkloosheid en huisuitzetting getroffen burgers stonden bekend als ‘Hoovervilles’. Eerder werd Hoover juist geroemd als helper van mensen in nood. Zo had hij voorafgaand aan de Amerikaanse deelname aan de Eerste Wereldoorlog aan het hoofd gestaan van de Commission for Relief in Belgium die het noodlijdende België van voedsel voorzag.

Hulpkreet

Maxim Gorki
Maxim Gorki (Publiek Domein – wiki)
De bolsjewistische regering zelf schatte dat in 1921 dertig miljoen mensen zouden komen te sterven als er niets gedaan werd aan de voedseltekorten. Economische hervormingen kwamen te laat en de enorme aantallen hongervluchtelingen en berichten over massale sterfte op het platteland konden niet genegeerd worden. Het was een hulpkreet van Maxim Gorki die de Verenigde Staten bereikte. De Russische schrijver smeekte in een in de Amerikaanse pers gepubliceerde brief aan “alle eerlijke Europese en Amerikaanse mensen om directe hulp aan het Russische volk”. Hij vroeg om brood en medicijnen. Hoover was op dat moment minister van Handel en besloot in actie te komen. Ook al was hij volgens Smits “een rechtgeaarde antibolsjewist”, als aanhanger van de Quackers zag hij het als zijn christelijke plicht om zijn medemens, ongeacht politieke achtergrond, te helpen in erbarmelijke tijden.

De auteur beschrijft hoe de medewerkers van ARA op eieren moesten lopen om maar niet in botsing te komen met de Sovjetautoriteiten. Weliswaar werd op 7 augustus 1921 in Riga een verdrag gesloten tussen de Amerikanen en de Sovjets, dat onder andere ARA de vrije toegang gaf tot het getroffen gebied, maar het wantrouwen van Sovjetvertegenwoordigers was groot. In De Rode Krant werd de hulporganisatie vergeleken met het paard van Troje. De Amerikanen en hun in Rusland gerekruteerde collega’s waren volgens de krant enkel uit op het plegen van een contrarevolutie. De latere Sovjetdictator Stalin, op dat moment lid van het politbureau van de communistische partij, noemde in de Pravda de hulpverleners “de efficiëntste spionnen van de wereldbourgeoisie”. Agenten van de geheime dienst de Tsjeka (vanaf februari 1922 de GPOe) lagen voortdurend op de loer en vooral Russische medewerkers van ARA konden zomaar opgepakt worden op verdenking van staatsondermijnende activiteiten.

De realiteit van de hongersnood wordt door Smith aangrijpend onder woorden gebracht. Hij volgt daarvoor verschillende Amerikanen die hun gruwelijke ervaringen bijvoorbeeld in brieven naar huis overbrachten. Eén van hen is de in Rusland geboren Frank Golder, een hoogleraar Russische geschiedenis van middelbare leeftijd aan Stanford University. “De hongersnood is zo erg dat hij elke verbeelding te boven gaat,” schreef hij vanuit Moskou in een brief aan een collega aan de geschiedenisfaculteit,…

“…het is het hartverscheurendste wat ik ooit heb gezien. […] Wie Rusland ziet, zou willen dat hij dood was.”

Een jongere collega van Golder, de journalist J. Rives Childs, merkte in een brief aan een oude vriend op dat in Kazan de mensen “letterlijk als vliegen” stierven aan de gevolgen van een tyfusepidemie. Zelf zou hij kort daarna ook besmet raken tijdens een winterse treinreis van Moskou naar Kazan in een onverwarmde wagon. Ondanks dat hij op het randje van de dood had gebalanceerd, weigerde hij het noodlijdende Russische volk in de steek te laten en terug te keren naar de VS.

Logistieke operatie

Geldinzamelingscampagne van de ARA
Geldinzamelingscampagne van de ARA (Publiek Domein – wiki)
Met 149 voertuigen, waaronder Cadillac-touringcars en voor het Amerikaanse leger ontworpen vrachtwagens (met een maximumsnelheid van 20 km/u), legden medewerkers van ARA in totaal 2,25 miljoen kilometer af. Tot in de uithoekhoeken van de getroffen regio leverden ze onder meer graan, maïs, gecondenseerde melk, bacon, cacao en medische voorraden. Ze maakten ook gebruik van het zwaar beschadigde spoorwegnetwerk, waarbij volgens de auteur slechts 20 procent van het vooroorlogse rollende materieel hen ter beschikking stond. Met een werkgebied van ongeveer 1300 kilometer van noord naar zuid en ruim 550 kilometer van west naar oost, verrichtten de ARA-mannen een ontzagwekkende logistieke operatie. Voor mensen die soms zelfs het riet van hun daken hadden gegeten of met honden hadden gevochten om etensrestjes, was het Amerikaanse voedsel een geschenk uit de hemel. De Amerikanen werden veelvuldig bedankt voor hun barmhartigheid, wat weer de argwaan wekte van de Sovjetautoriteiten, die vreesden dat de lokale bevolking rijp gemaakt werd voor het kapitalisme.

Het gruwelijkste aspect van de hongersnood was het kannibalisme. Zo maakten het Sovjetbestuur in de provincie Samara melding van ouders die hun eigen kinderen hadden opgegeten. Begraafplaatsen moesten worden bewaakt en begrafenissen vonden in het geheim plaats om te voorkomen dat uitgehongerde burgers pas begraven lichamen opgroeven om op te eten. Smith haalt ook het onderzoek aan van de Russische arts Lev Vasilevski die in de genoemde regio onderzoek deed naar kannibalisme. In de door hem in 1922 gepubliceerde brochure, getiteld “Een gruwelijke kroniek van de honger: zelfmoord en antropofagie”, constateerde hij dat er honderden gevallen van kannibalisme hadden plaatsgevonden. “De kantons kennen veel gevallen van mensen die mensenvlees consumeren”, schreef hij.

“Wild geworden van de honger snijden ze hun kinderen in stukken om ze op te eten. In de greep van de honger eten ze de lichamen van de doden.”

Positieve boodschap

De door Smith beschreven kwaadaardige onverschilligheid van de Sovjetleiding ten opzichte van de hongerslachtoffers en haar wantrouwen naar de hulpverleners leggen de ware aard van het Sovjetregime in die tijd bloot. Tegen alle communistische vooroordelen in, waren het de kapitalisten die zich wel bekommerden om het noodlijdende volk. Volgens de auteur handelden de Amerikanen puur uit medemenselijkheid, hoewel de Sovjetregering wel moest meebetalen aan de humanitaire missie. Hoover zag het communisme liefst ten onder gaan, maar de door hem geleide reddingsoperatie was apolitiek van aard. In een bedankbrief aan Hoover sprak Gorki zijn lof uit:

“De vrijgevigheid van het Amerikaanse volk wekt de droom van de broederschap aller volken weer tot leven in een tijd waarin de mensheid een grote behoefte heeft aan naastenliefde en mededogen. Uw hulp zal in de geschiedenis worden bijgeschreven als een unieke en gigantische prestatie die de grootste glorie verdient en die lange tijd in het geheugen gegrift zal staan van de Russische kinderen die u van de dood heeft gered.”

De Russische klus
De Russische klus – Douglas Smith
In onze tijd van keihard kapitalisme en ongeremde globalisatie kan deze geschiedenis nog altijd van betekenis zijn. Humanitaire hulp is niet per se rechts of links en de grootste ideologische verschillen kunnen overbrugd worden wanneer medemensen in nood zijn. Dat is een positieve boodschap in een boek over een alles behalve vrolijk onderwerp. Door de gruwelijke feiten af te wisselen met de persoonlijke belevenissen van de ARA-mannen – die vriendschappen sloten, verliefd raakten en tussen alle ellende door ook genoten van de Russische cultuur en het landschap – is het in “De Russische klus” echter niet alleen maar kommer en kwel. Dat maakt het een lezenswaardig boek over een reddingsoperatie die door de aanhoudende spanningen tussen de VS en Rusland na de Tweede Wereldoorlog vergeten lijkt te zijn. Daarin brengt Douglas Smith met dit goed onderbouwde en aangrijpend geschreven boek verandering.

Boek: De Russische klus – Douglas Smith
Fragment: Amerikaanse reddingsoperatie tijdens Russische hongersnood

Bekijk dit boek bij:

Kevin Prenger (1980) is hoofdredacteur artikelen van TracesOfWar.nl. Zijn aandacht gaat vooral uit naar de 20ste eeuw, in het bijzonder de geschiedenis van de Holocaust en nazi-Duitsland. In 2015 publiceerde hij het boek Oorlogszone Zoo, over de geschiedenis van de Berlijnse dierentuin tijdens de naziperiode en de Tweede Wereldoorlog. Verschillende boeken over minder bekende verhalen uit de Tweede Wereldoorlog volgden: De boodschapper uit de hel, Een rechter in Auschwitz, Het masker van de massamoordenaar, Kerstmis onder vuur en Kolberg. In 2021 verscheen zijn boek Meer dan alleen Auschwitz, gevolgd door In de schaduw van Schindler in 2022. Momenteel werkt hij aan een boek over onderwijs en indoctrinatie van de jeugd in nazi-Duitsland. Zie ook zijn website of X-account.

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 51.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:

Gratis nieuwsbrief

Meld u aan voor onze wekelijkse nieuwsbrief (51.171 actieve abonnees)


Donateurs ondersteunen ons project en dragen direct bij aan de uitbreiding van ons archief.

Meer informatie

×