Koks verhieven improvisatie tot kunst aan het front van WOI

In het najaar van 2021 verscheen bij Just Publishers Champagne in Sarajevo, meelsoep aan de Marne van historicus en journalist Rick Blom (1965). Het gaat over hoe voedsel het verloop van de Eerste Wereldoorlog bepaalde. Het is een herziene en uitgebreide heruitgave van het reeds in 2008 uitgekomen boek ‘Honger’. De Engelstalige versie werd in 2021 met zilver bekroond door het Britse magazine Military History Matters Matters en in de Verenigde Staten door Foreword Indies in de rubriek War & Military met brons.

De schrijver vertelt hoe voedsel het verloop van de Eerste Wereldoorlog bepaalde. De dagelijkse struggle for life van soldaten en burgers om eten te vinden had volgens hem verstrekkende gevolgen voor het verloop. Voor Historiek stelde we hem enkele vragen over zijn boek.

In boeken over de geschiedenis van oorlogen komen soms wel verwijzingen voor naar wat de manschappen aan het front aten, vooral als er tekorten waren die invloed hadden op het strijdverloop. Meer dan anekdotisch is het echter meestal niet. Hoe kwam jij op het idee om een compleet boek te wijden aan voedsel tijdens de Eerste Wereldoorlog?

“Ik las veel over de ellende van de Eerste Wereldoorlog: analyses, dagboeken, memoires. En naast alle rampspoed over de vele doden en gewonden, de gruwelijke slachtingen, de moderne en daarmee vernietigende oorlogsvoering met mitrailleurs, tanks, gifgas, wat al niet, viel mij steeds weer op dat het vaak ook behoorlijk mis ging met het voeden van de manschappen, dat ene moment waarop ze een gevoel van menselijkheid hadden moeten ervaren, een ogenblik van warmte en rust. Het eten was karig, eenzijdig, kwam in bevroren toestand aan, werd onderweg naar de frontlinie weggeschoten of was helemaal niet aanwezig, soms dagenlang. Te midden van al die andere beproevingen greep mij dat aan en ik kon mij goed voorstellen dat het invloed had op de moraal van de mannen. Gaandeweg mijn onderzoek kwam ik erachter dat het op momenten mede een rol speelde in het keren van de kansen voor vooral de Duitse legers.

Je hebt de rantsoenen van verschillende strijdende partijen met elkaar vergeleken. Wat zijn de opvallendste verschillen, bijvoorbeeld tussen het Britse en Duitse voedsel?

“De rantsoenen in de verschillende legers liepen nogal uiteen. De Amerikanen waren het beste af met 4714 toebedeelde calorieën per dag. Daarna volgden de Fransen met 4466 calorieën. De Britten kregen 4193 calorieën per dag aan eten en de Duitsers werden met minder dan 4000 calorieën het minst bedeeld. Dat was althans de theorie. In de praktijk kregen de manschappen vele malen minder en naarmate de oorlog vorderde was het met de voedselvoorziening steeds slechter gesteld.

In je boek laat je de gewone frontsoldaat spreken door te citeren uit hun brieven en egodocumenten. Wat is de algemene strekking van wat zij zelf schreven over het voedsel dat ze aten en de voedselbevoorrading? Hoe groot was volgens jou de rol van eten op hun prestaties en oorlogservaring?

“‘Het is de soep die de soldaat maakt’, zei Napoleon al. Op een lege maag kun je niet veel. Niet vechten, maar ook niet de ontberingen doorstaan die je moet ondergaan. Tegelijkertijd was het eten wat ze wél kregen soms net dat beetje wat ze nodig hebben om weer even door te kunnen gaan. Vooral ook de goede gaven die van het thuisfront kwamen. In een gesprek dat ik had met Harry Patch, toen één van de laatste nog levende Eerste Wereldoorlog veteranen, vertelde hij over zijn broer William die diende als dienstplichtig soldaat bij de Royal Engineers. Patch, zei dit:

‘William vertelde me op zo’n manier over het leven aan het front dat ik eigenlijk niet meer wilde vechten. Maar ik ging, en toen ik zelf in de loopgraven zat, trouwde mijn broer in Engeland. Een week later ontving ik een pakketje.’

In het pakje zat een stuk taart dat Patch aan de leider van het groepje lewis gunners gaf met wie hij in de loopgraaf lag. Die sneed het in vier gelijke stukken en verdeelde die over de mannen. Ik zag hoe Patch’ ogen even oplichtten bij het ophalen van die herinnering. Dat stuk van Williams bruidstaart, dat was een geschenk uit de hemel.

Er staan een heleboel recepten in je boek. Hoe heb je deze gevonden? Heb je ze zelf geprobeerd te bereiden en geproefd en zo ja, welk gerecht is jouw favoriet en wat vond je echt niet te eten?

“In verschillende archieven vond ik allerlei receptenboeken. Niet alleen van de deelnemende legers, ook boeken van uitgevers die inspeelden op de toenemende tekorten aan de thuisfronten en kookboeken uitgaven die de huisvrouw van destijds moesten helpen om met de karige middelen nog iets voedzaams op tafel te kunnen zetten. Ik heb onder meer eens witte meelsoep gemaakt, een recept dat te vinden is in Die Deutsche Hausfrau im Weltkrieg. Een echte aanrader is het niet.

De vindingrijkheid van de mens onder moeilijke omstandigheden is groot. Zochten frontsoldaten naar door de natuur gegeven alternatieven als de bevoorrading niet op peil was en zo ja, welke? En hoe groot was de sterfte door verhongering?

“Improvisatie werd tot kunst verheven. Van het weinige dat er was, probeerden de koks aan het front met kunst- en vliegwerk nog iets te maken. En als er geen eten was, probeerde de manschappen iets te organiseren tot aan het gooien van een handgranaat in een vijver met vis aan toe. Ik geloof verder niet dat je kunt stellen dat soldaten van de honger omkwamen. Maar ik acht de kans wel groot dat er velen waren die zo verzwakt waren doordat ze te weinig eten kregen, dat ze niet meer goed in staat waren te vechten en daardoor een makkelijker doelwit waren voor de tegenstander.

Je bemande een veldkeuken tijdens een re-enactment-evenement en bracht enkele dagen en nachten door in een loopgraaf in het Bayernwald met slechts de proviand in je rugzak als voeding. Hoe hebben deze ervaringen bijgedragen aan het schrijven van dit boek?

“Ik heb door die dingen te doen natuurlijk nooit ook maar kunnen benaderen hoe het voor de manschappen van destijds moet zijn geweest, maar door die ervaringen heb ik me denk ik wel meer kunnen inleven in het leven aan het front in die jaren. En dat maakt het, lijkt mij, toch net iets eenvoudiger om te begrijpen hoe die mannen er in die oorlog over dachten.

Ook aan de voedselsituatie aan het thuisfront besteedt je aandacht, onder andere in Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Hoe werden voedseltekorten in beide landen opgelost en speelden deze een rol bij de uitkomst van de oorlog?

“Er werd vooral van alles gerantsoeneerd. Voedsel ging op de bon. Daarmee probeerden de overheden dat wat er nog was, zo goed mogelijk te verdelen. Er kwamen nieuw landbouwtechnieken, zoals het gebruik van kunstmest, en veel vrouwen werden ingezet voor werk op het land. In Engeland bracht dat allemaal nog redelijke resultaten, maar in Duitsland, dat door een hongerblokkade van Britse marineschepen was afgesloten van import uit het buitenland en verder ook min of meer was ingesloten door vijandige naties, leverde dat allemaal uiteindelijk te weinig op. Het Duitse leger was gaandeweg de oorlog steeds minder goed in staat om de eigen manschappen naar behoren te voeden. Het leidde het tot hongeropstanden, plunderingen tijdens het laatste offensief dat de Duitsers in het voorjaar van 1918 ondernamen en uiteindelijk tot het verlies van de oorlog en de val van de Duitse keizer.

Boek: Champagne in Sarajevo, meelsoep aan de Marne – Rick Blom

Bekijk dit boek bij: