Kolonialisme en racisme in nazi-Duitsland

Herinneringscentrum Neuengamme ontwikkelde in samenwerking met de universiteiten van Augsburg en Hamburg een educatief programma over racisme in het Duits kolonialisme en het nationaal-socialisme. Dit programma wordt onder de naam ‘Vervlechtingen’ sinds januari 2019 aangeboden. Het doel is de geschiedschrijving van het nazisme te verbreden, onder meer met levensverhalen van -in de woorden van de samenstellers- ‘people of color’. Een van de belichte individuen is de Afro-Surinaamse schrijver en strijder Anton de Kom. Het herinneringscentrum wil met het programma bijdragen aan inclusiviteit in het (geschied)onderwijs en de herinneringscultuur.

Raciaal denken

Duitsland bezat in de periode 1884-1914 overzeese gebiedsdelen. Het land werd een koloniale mogendheid nadat rijkskanselier Otto von Bismarck (1815-1898) handelsposten in Afrika uitriep tot protectoraat. Duitsland verloor de koloniën in Afrika, Azië en Oceanië in de Eerste Wereldoorlog. De overzeese bezittingen werden verdeeld onder de geallieerden, wat geformaliseerd werd in het Verdrag van Versailles (1919).

De auteurs van het programma van Herinneringscentrum Neuengamme stellen dat koloniale denkpatronen over superieure en inferieure rassen van kracht bleven tijdens de Weimar Republiek (1919-1933) en het nationaal-socialisme (1933-1945). De uitgave kreeg de naam ‘Vervlechtingen’ om de continuïteit in het raciale denken te belichten.

Anderzijds wordt uitgebreid ingegaan op de verschillen tussen en binnen de behandelde tijdsperiodes. Als gevolg hiervan maken de auteurs een scherp onderscheid tussen antisemitisme en ‘racismen’, een term van cultuurtheoreticus Stuart Hall (1932-2014). Hall benadrukte het meervoudige en meerduidige karakter van racisme. In het geval van nazi Duitsland concludeerde Tina Campt in haar boek ‘Other Germans’ dat de vervolging van zwarte burgers onsamenhangend en tegenstrijdig was; een fundamenteel verschil met het systematische karakter van de Shoah.

Machtsverhoudingen

In ‘Vervlechtingen’ worden leerlingen gestimuleerd diverse ‘racismen’ te onderscheiden: de historische wortels, de aard van de uitingen, tegen wie het was gericht, de doelen en gevolgen. De basis hiervoor vormen acht levensverhalen, bondig weergegeven maar steunend op primaire bronnen en rijk beeldmateriaal. De auteurs stellen personen centraal met als oogmerk een geschiedschrijving ‘van onderaf’ én vanuit een standpunt dat nog toe onderbelicht is.

‘Wanneer leerlingen vragen waarom mensen van kleur niet belicht worden in het huidige narratief, stuiten ze op het geconstrueerde karakter van historische narratieven, en op het feit dat deze constructie sociale machtsverhoudingen weerspiegelt‘. (‘Vervlechtingen, pagina 11)

Vier van de acht opgenomen individuen overleefden de oorlog, zoals Lucille Eichengreen (1925) en Mohamed Helmy (1901-1982). De levensverhalen worden van context voorzien in uitgebreide bijlages, bijvoorbeeld over de volkerenmoord op de Nama en Herero (1904-1908) en de Schwarze Schande: een haatcampagne tegen troepen uit de Franse koloniën die na de vrede van Versailles op de linker Rijnoever werden gestationeerd.

Achterkleinkinderen

Uit de geschiedenis van de nakomelingen van Zara Schmelen spreekt een direct verband tussen kolonialisme en nazisme. Schmelen (1793-1831) behoorde tot de Orlam, een bevolkingsgroep in Namaland. In 1814 huwde zij de Duitse zendeling Johan Schmelen. Hun kinderen en kleinkinderen vormden bekende zendelingfamilies. Na de stichting van de kolonie Duits-Zuidwest-Afrika (1884) werd Zara’s achterkleinzoon Ludwig in 1913 aangemerkt als eingeborene (‘inlander’), waarmee hij de vrijheid van vestiging en het recht op grondbezit verloor. Andere kleinkinderen van Zara vestigden zich eerder in Duitsland uit angst voor Verkafferung (‘verbastering’) als zij in de kolonie zouden blijven. Echter, in 1933 werden hun kinderen, zelf tot nicht Arisch verklaard. Zij waren immers achterkleinkinderen van Zara, een Afrikaanse vrouw.

Anton De Kom

In de module over individueel verzet is het levensverhaal opgenomen van Anton de Kom (1898-1945). Als gevolg van zijn politieke en journalistieke activiteiten voor Surinaamse onafhankelijkheid, werd De Kom door de autoriteiten in 1933 naar Nederland verbannen. Hier sloot hij zich in 1940 aan bij het verzet. Na zijn arrestatie in 1944 werd hij gedeporteerd naar concentratiekamp Sachsenhausen. Hij stierf eind april 1945 na een ‘dodenmars’ naar kamp Sandborstel, onderdeel van kamp Neuengamme.

‘Vervlechtingen’ bevat een biografie van één pagina over De Kom, waarin zijn aansluiting bij het communisme wordt behandeld. De biografie bevat een afbeelding van de Duitse vertaling van De Koms boek ‘Wij slaven van Suriname’, afkomstig uit de Buku Bibliotheca Surinamica van de Nederlandse onderzoeker Carl Haarnack. In de contextbeschrijving rond De Kom gaan de auteurs nader in op hun stelling dat het mondiale aspect van de Tweede Wereldoorlog tot uitdrukking kwam in een wereld die werd bepaald door koloniale machtsverhoudingen. Zij stippen in dit kader de complexe relatie tussen antikoloniaal en antinazistisch verzet aan. Als contrast met De Kom noemen de auteurs de Indiase nationalist Subhas Chandra Bose (1887-1945). Bose vond vanaf 1941 steun in Duitsland en Japan in zijn strijd tegen de Britse overheersing.

Monumenten

In de optiek van de auteurs werkte het koloniaal racisme niet alleen door in het nazisme, maar resoneert dit tevens in het heden. In iedere module zijn daarom bronnen opgenomen die verwijzen naar actuele kwesties. Leerlingen reflecteren hier bijvoorbeeld op beeldvorming in de media en debatten omtrent koloniale gedenktekens. In Duitsland is een deel van de monumenten ‘dubbel belast’: niet alleen verheerlijken ze een gewelddadig koloniaal verleden, ze werden opgericht nadat Duitsland de overzeese bezittingen verloor in 1919. De monumenten werden ingezet als propagandamiddel om de aanklacht dat Duitsland in de koloniën geheerst had met bruut geweld, te ontkrachten als ‘koloniale Schuldlüge’. Een voorbeeld is het ‘Tanzaniapark’ in Hamburg, waar het zogeheten ‘Askari reliëf’ is ondergebracht. Op een zijde van het reliëf is een Afrikaanse soldaat uit het Duitse koloniale leger afgebeeld, hij wordt gevolgd door vier dragers. Het reliëf werd in 1939 vervaardigd, als eerbetoon van de nazi’s aan koloniale troepen die in de Eerste Wereldoorlog aan Duitse zijde vochten. Sinds 2003 wordt gedebatteerd over de vraag of dan wel hoe de gedenktekens aan het publiek kunnen worden vertoond.

~ Parveen Kanhai

De uitgave van Herinneringscentrum Neuengamme: Verflechtungen – Koloniales und rassistisches Denken und Handeln im Nationalsozialismus

Andere bronnen en verwijzingen