Krimoorlog (1853-1856) – Oorzaken, tijdlijn & gevolgen

De Krimoorlog is een relatief onbekend gebleven wereldoorlog, die uitgevochten werd tussen oktober 1853 en maart 1856. De strijdende partijen in deze oorlog waren aan de ene kant Rusland, dat vocht tegen een alliantie van meerdere landen, namelijk tegen Frankrijk, het Britse Rijk, het Ottomaanse Rijk en het koninkrijk Sardinië (waartoe het hertogdom Savoye behoorde, dat in 1860 bij Frankrijk werd gevoegd). Wat waren de oorzaken van de Krimoorlog? Hoe verliep de oorlog in hoofdlijnen en wat waren de belangrijkste gevolgen van de oorlog? Je leest de antwoorden op deze vragen in deze korte geschiedenis van de Krimoorlog.

Om diverse redenen wordt de Krimoorlog wel aangeduid als de eerste moderne oorlog of de ‘eerste industriële oorlog’, een predicaat dat meestal aan de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) toebedeeld wordt. Deze typering heeft vooral te maken met het industriële karakter dat deze oorlog had en die de strijd uiteindelijk besliste. Zoals een wetenschappelijk thema-artikel op de website Engineering & Technology het beschrijft (vrij vertaald):

“De Krimoorlog was de ’the first industrial war’. Het behalen van militair voordeel was niet langer afhankelijk van de slimste generaals of de meest loyale troepen. Nee, bepalend voor de overwinning was wie de meest geavanceerde technologie en de beste oorlogsindustrie had.”

Het hoge aantal slachtoffers dat in een relatief korte tijd te betreuren viel, namelijk 400.000 (lage schattingen) tot meer dan 750.000 doden (aldus historicus Orlando Figes), geeft al aan dat deze oorlog een ware industriële massaslachting was. Figes schrijft in dit verband over de eerste ’totaaloorlog’ uit de geschiedenis, vanwege de vele burgerdoden en de humanitaire ramp die de oorlog veroorzaakte, door bombardementen en de uitbraak van allerlei ziekten.

Modern en industrieel was de Krimoorlog ten slotte ook vanwege de vele uitvindingen die in deze oorlog voor het eerst massaal gebruikt werden: de spoorwegen, verbeterde wapens, de telegraaf, fotografie, zeemijnen en nieuwe kledingsoorten tegen de kou. De Engelsen, om een voorbeeld te noemen, beschikten sinds 1853 over geavanceerde Pattern 1853 Enfield-geweren met een gegroefde loop. Deze vuurwapens hadden een groter bereik en meer accuratesse dan de musketten van de Russen die een gladde loop hadden. In het slot van dit artikel valt meer te lezen over de technologische uitvindingen en veranderingen die de Krimoorlog heeft ‘opgeleverd’.

Over de naamgeving ‘Krimoorlog’

De Krimoorlog wordt door de Russen ook wel eens aangeduid als de Oosterse Oorlog (Восточная война, Vostotsjnaja voina) of de Oosterse Kwestie, terwijl de Britten de Krimoorlog geregeld de Russische Oorlog noemen. De benaming Krimoorlog is ontleend aan het feit dat de gevechten hoofdzakelijk plaatsvonden in de Krim, bij de Zwarte Zee. Verder vonden er veld- en zeeslagen plaats in het westen van Anatolië (het huidige Turkije), in de Kaukasus, op de Grote Oceaan, de Oostzee en de Witte Zee. 

Belangrijkste oorzaken & aanleiding

De dieperliggende oorzaak van de Krimoorlog was de desintegratie van het Ottomaanse Rijk, die voor Europese grootmachten als Rusland, Engeland en Frankrijk de ruimte creëerde om aanspraken te maken op voormalig Ottomaans grondgebied. Elk van deze Europese grootmachten – die in Europa door het Congres van Wenen van (1814-1815) weinig ruimte hadden om hun macht te laten gelden – had in dit conflict zijn eigen belangen, die deels politiek, economisch en religieus van aard waren. Daarbij hadden ook twee andere Europese grootmachten, hoewel ze niet deelnamen aan de strijd, de nodige invloed op de uitkomst van de Krimoorlog: Oostenrijk-Hongarije en Pruisen.

Met name de aspiraties van Rusland, dat invloed wilde over de voormalige Oosters-orthodoxe gebieden in het Ottomaanse Rijk, worden door historici beschouwd als hoofdoorzaak van de Krimoorlog. Tsaar Nicolaas I wilde de orthodoxe minderheden in dit rijk beschermen en zag het als zijn ‘heilige missie’ de Russische invloedssfeer uit te breiden tot Constantinopel en het liefst tot Jeruzalem. Tevens wilde hij controle over het gebied rond de Zwarte Zee om een haven te vinden die ijsvrij was en de Russische vloot ruimte bood om in het Middellandse Zeegebied te kunnen opereren.

In de oorlog koos Groot-Brittannië partij voor het Ottomaanse Rijk vanwege economisch-territoriale motieven. Want als Rusland zijn invloed rond de Zwarte Zee en de Middellandse Zee zou doen gelden, kwam de toegang tot de koloniën van de Britten – met name in het Middellandse Zeegebied en mogelijk ook India – in gevaar.

De Fransen hadden net als de Britten economische motieven om aan de Krimoorlog deel te nemen, maar ook sterke religieuze drijfveren. De Franse keizer Napoleon III wilde de katholieke heilige plekken in Jeruzalem beschermen, vanuit de visie dat Frankrijk sinds de middeleeuwse kruistochten historische belangen in Palestina had. Nog belangrijker waren de handelsbelangen. Als de Turken hun invloed verloren, zouden zij als belangrijke handelspartner van Frankrijk wegvallen. Inmiddels lag de aanleg van het Suezkanaal al in de planning. Russische invloed in de regio zou betekenen dat de economische toegang tot het Midden-Oosten en het Afrikaanse achterland voor Frankrijk bemoeilijkt of onmogelijk zou worden.

Het koninkrijk Sardinië nam vanaf januari 1855 aan de Krimoorlog deel om toekomstige steun van Frankrijk en Engeland veilig te stellen, omdat Sardinië de invloed van Oostenrijk wilde terugdringen.

Het verloop van de oorlog in hoofdlijnen

De Krimoorlog begon eigenlijk al in juli 1853, toen Russische troepen Turks grondgebied binnentrokken. Aanleiding was een dispuut over het beschermheerschap van met name Palestina en Jeruzalem. In maart 1853 hadden de Russen met een eisenpakket bij de Turkse sultan aangeklopt, maar de Turken weigerden aan de Russische territoriale wensen tegemoet te komen. Hier staken Russische troepen begin juli 1853 de rivier Pruth over en trokken het huidige grondgebied van Roemenië (de regio Walchije) en Moldavië binnen. Deze streek behoorde echter toe aan het Turks-Ottomaanse Rijk.

De Turken aarzelden wekenlang over wat ze moesten doen. Begin oktober hakten ze de knoop door en verklaarde de Turkse sultan de oorlog aan Rusland. Frankrijk stimuleerde op de achtergrond de Turken om de Russen aan te pakken, omdat tsaar Nicolaas I de Franse keizer Napoleon III had beledigd. Prestige was daarom ook een van de factoren die in de Krimoorlog een rol speelden.

Na de Zeeslag bij Sinop, die op 30 november 1853 plaatsvond en in Russisch voordeel werd beslecht, begonnen Frankrijk en Engeland te overwegen om de turken te helpen. De Engelsen en Fransen vreesden een te grote invloed van Rusland in het Middellandse Zeegebied. Hierop verklaarden beide landen op 28 maart 1854 de oorlog aan Rusland.

Even leek het alsof ook Oostenrijk zou gaan deelnemen aan de Krimoorlog. De Russen trokken zich uit voorzorg terug, waarna Oostenrijkse troepen de betreffende gebieden in bezit namen. Ten slotte nam het toenmalige koninkrijk Sardinië, met een beperkt leger, vanaf januari 1855 nog deel aan de oorlog. Door deelname van Engeland, Frankrijk en Sardinië keerde het tij en zag Rusland zich genoodzaakt om, op 1 februari 1856, preliminaire vredesvoorwaarden te tekenen. De oorlog eindigde officieel op 30 maart 1856, met het Verdrag van Parijs. Rusland had een bittere nederlaag geleden.

Tijdlijn met de belangrijkste gebeurtenissen

 

• Jaren 1834-1851 – Pelgrimages van Oosters-orthodoxe christenen naar Palestina, specifiek Jeruzalem, nemen enorm in aantal en omvang toe. Vooral vanuit Rusland, Griekenland en landen op de Balkan komen veel reizigers. Ook groeit het aantal katholieke pelgrims uit Frankrijk en Italië. Met name de Franse katholieken pompen geld in hun kerken in Jeruzalem (en openen in 1843 een eigen consulaat in die stad). De Russen zetten allerlei Oosters-orthodoxe projecten en missies in Jeruzalem op, terwijl de Engelse anglicanen op hun beurt reageren door in 1845 de eerste anglicaanse kerk in Jeruzalem te stichten. Vanaf 1834 doen zich in Jeruzalem steeds vaker incidenten voor tussen de katholieken en Oosters-orthodoxen. Een voorbeeld: op Goede Vrijdag 1846 (10 april) breekt er een groot gevecht uit in de Heilige Grafkerk in Jeruzalem, tussen katholieke pelgrims en Oosters-orthodoxe Grieken. Beide groepen willen als eerste kaarsen aansteken in de kerk.
• 2 maart 1853 – De Russische prins Alexander Sergeyevich Menshikov wordt op een missie naar Constantinopel gestuurd met een Russisch eisenpakket.
• 2 juli 1853 – Een Russisch leger steekt de rivier Pruth over en trekt vanuit Roemenië Moldavië binnen, een streek die tot het Ottomaanse Rijk behoorde.
• 4/5 oktober 1853 – De Turken verklaren de oorlog aan Rusland, waarna één dag later officieel de Krimoorlog uitbreekt.
• 30 november 1853 – Slag bij Sinop. Tijdens deze zeeslag verslaat een Russische vloot onder leiding van admiraal Pavel Nachimov een Ottomaanse vloot. Voor Frankrijk en Engeland is deze gebeurtenis een van de argumenten om enkele maanden later deel te nemen aan de Krimoorlog, om Rusland af te stoppen.
• 28 maart 1854 – Groot-Brittannië en Frankrijk verklaren de oorlog aan Rusland. Rusland lijkt de oorlog tegen de Turken namelijk te gaan winnen, en de Britten en Fransen willen de uitbreiding van de Russische invloedssfeer zien te voorkomen.
• September 1854 – De gevechten in de Krim beginnen, na een aanval van 360 geallieerde schepen op het Russische leger bij Sebastopol. Deze zogeheten Krim-Campagne (Crimean Campaign) had als doel om in zes weken tijd de complete Russische vloot te vernietigen, maar duurde uiteindelijk een jaar. Het meest bekend uit de gevechten in de Krim is de beruchte Slag om Balaklava, die plaatsvond in oktober 1854.

  

• 25 oktober 1854 – Russische aanval op de havenstad Balaklava. De Russen verdrijven de Turken, maar komen in een vallei (later ‘The Valley of Death’ genoemd) Engelse en Franse troepen tegen. De Engelsen openen de aanval, maar worden weggemaaid door kanonnen die de Russen op het Turkse leger hebben buitgemaakt. Deze beroemde Britse wanhoopsactie wordt wel aangeduid als ‘The Charge of the Light Brigade‘.
• 26 januari 1855 – Het koninkrijk Sardinië-Piedmont gaat meedoen aan de Krimoorlog met 18.000 soldaten. Tussen 9 en 14 mei landen deze troepen, die met Engelse schepen vervoerd werden, in Balaklava.

• 

  2 maart 1855 – Tsaar Alexander II volgt Nicolaas I op, na het overlijden van laatstgenoemde.
• april 1855 – In deze maand wordt een onderzeese telegraafkabel aangelegd, die Parijs met het Krimgebied verbindt. Deze revolutionaire verandering maakt het voor Parijs en Londen mogelijk om binnen 24 uur met hun troepen te communiceren.
• 8-9 september 1855 – Val van Sebastopol: de geallieerden verdrijven de Russen definitief uit Sebastopol. Hierna maken de Engelsen plannen om, in 1856, ook de Kroonstad en Sint-Petersburg aan te vallen, maar doordat de Russen zich voor de uitvoering van deze plannen overgeven, worden deze plannen niet ten uitvoer gebracht.
• 1 februari 1856 – Rusland accepteert de preliminaire vredesvoorwaarden.
• 30 maart 1856 – Verdrag van Parijs wordt getekend. De integriteit van Ottomaans Turkije wordt vastgelegd, Rusland moet Bessarabië afstaan, de Zwarte Zee wordt neutraal gebied en de Donau wordt opengesteld voor internationaal scheepsverkeer.

---

Belangrijkste gevolgen van de Krimoorlog

Dodental & gewonden

De Krimoorlog eiste honderdduizenden dodelijke slachtoffers en gewonden. Schattingen gaan uit van zo’n 500.000 tot meer dan 750.000 doden. Ongeveer 60 tot 70 procent van de doden was Russisch. De Fransen verloren een geschatte 135.000 manschappen, de Turken circa 45.000 en de Britten ongeveer 25.000 tot 40.000 soldaten. Overigens stierf een meerderheid van de oorlogsslachtoffers aan ziekten en epidemieën, met name aan cholera, die onder de troepen uitbraken.

Politieke en territoriale gevolgen

Rusland moest na de nederlaag grondgebied in het Balkangebied afstaan. Het betrof onder meer het gebied (Bessarabië) waar later Moldavië en Roemenië ontstonden. Een cruciaal politiek gevolg was dat de alliantie die Rusland en Oostenrijk hadden door de Krimoorlog doorbroken werd. De machtsbalans in Europa was verstoord, waardoor nieuwe natiestaten als Italië, Duitsland en Roemenië ontstonden.

Met name voor Rusland waren de gevolgen van de oorlog ingrijpend. Het land had na de oorlog geen toegang meer tot ijsvrije havens. Mede hierdoor verloor Rusland de Russisch-Japanse oorlog (1904-1905). Rusland bleef hierna strijden voor invloed op de Balkan, om een vrije doorgang te krijgen naar het Middellandse Zeegebied. Dit was een van de dieperliggende oorzaken van de Eerste Wereldoorlog. Zo bleek een vage Oostenrijkse belofte in 1908 voor Oostenrijk een handige move te zijn om in het bezit te komen van Bosnië-Herzegovina. Een actie die Rusland in 1914 niet bleek te zijn vergeten.

Ook voelde Rusland zich verraden door het Westen. Westerse christelijke naties, met name Engeland en Frankrijk, hadden in het conflict namelijk de zijde van de islamitische Turken gekozen.

Uitvindingen en innovaties

Diverse nieuwe uitvindingen werden tijdens de Krimoorlog voor het eerst toegepast. Denk aan de elektrische telegraafverbinding die in april 1855 communicatie mogelijk maakte tussen de geallieerde commandanten in Parijs en Londen met het Krimgebied (binnen 24 uur). Telegrammen maakten het mogelijk voor journalisten in het oorlogsgebied in de Krim om verlag te doen van het geweld, waarna hun verhalen vijf dagen later in de kranten in het thuisland verschenen. Voor het eerst voorzien van fotomateriaal van het slagveld, wat de thuisblijvers schokte.

Nieuwe kledingstukken die de Britten in de oorlog droegen tegen de kou, waren de cardigan (een wollen vest) en de raglanjas (en jas met met mouwen die uit één geheel bestonden). Beide kledingstukken raakten in 1855 in Groot-Brittannië in de mode door de Krimoorlog. Ook zou de bivakmuts, een Britse vinding, in de Krimoorlog zijn ontwikkeld. Zo leerden Engelse schoolkinderen lange tijd. Maar deze bewering is een mythe, want er zijn geen afbeeldingen uit de oorlog bekend van soldaten met bivakmutsen; wel droegen ze baarden tegen de kou. De bivakmuts, die men balaclave noemde, ontstond vermoedelijk pas in de jaren 1880.

Verder zetten de legers in de Krimoorlog voor het eerst sporenwegen in om de troepen te bevoorraden. Vanaf 1855 konden de Britten gebruikmaken van de door hen aangelegde Crimean Central Railway tussen Balaklava en Sebastopol, een treintraject dat gebruikt werd om voedseltransport te stroomlijnen en gewonde soldaten mee af te voeren.

Oorlogsschepen werden – aldus de Amerikaanse luitenant-kolonel James B. Agnew in 1973 – voor het eerst voorzien van complete keukeninstallaties voor voedsel, ziekenhuizen en zelfs metaalgieterijen om massaal geweren te maken in de buurt van het front. Dit kon, omdat sinds kort het stoomschip was ontwikkeld, dat veel geavanceerder was dan de zeilschepen van vóór die tijd.

Ten slotte waren de Britse verpleegscholen, die vanaf 1860 ontstonden, een direct gevolg van de Krimoorlog. Verpleegsters als Florence Nightingale en Mary Seacole werden door hun werk tijdens deze oorlog nationale heldinnen en stimuleerden deze ontwikkeling.

Plekken in Nederland vernoemd naar De Krim

Een opmerkelijk en vrij onbekend gevolg van de Krimoorlog is dat veel gehuchten, buurtschappen en velden in Nederland vanaf 1854 en de jaren erna De Krim (en soms Sebastopol) zijn gaan heten. In Nederland zijn er minstens zeventien van dit soort plekken. We vinden ze in Twente, bij Kapelle in Zeeland, bij Witmarsum in Friesland, en ook bij onder meer Slochteren, Sappemeer en Heiligerlee in Groningen, Enschede in Overijssel, Hoenderloo, Echteld, in de gemeente Dreumel, Arnhem en Borculo in Gelderland, Rijzenburg in Utrecht, Zwaag en Monnikendam in Noord-Holland, en ook bij de Limburgse plaatsen Mijel, Holtum en Geleen.

Volgens verklaarders van geografische namen werden deze typeringen aan gebiedjes gegeven…

“…omdat men vond dat de mensen die er woonden ruziemakers of armoedzaaiers waren. Daarnaast kan ook meegespeeld hebben dat de naamgevers vonden dat die plekken zo ver weg lagen. Onderzoeker [M.] Schönfeld [‘Veldnamen in Nederland‘, 1950] geeft aan dat men historische of anderszins bekende namen, zoals De Krim en Sebastopol, aanduidde als plaatsen van slechte grond of verafgelegen.”

De naam van het dorp De Krim in de gemeente Hardenberg (Overijssel), dat deze naam in 1857 kreeg, kan echter ook ontleend zijn aan een bocht (krimp) in de buurt.

Boek: De Krimoorlog. Een vergeten wereldoorlog – Anne Doedens & Liek Mulder

Britse documentaire over de Krimoorlog:

Bronnen ▼