Liefde en dood

Ik heb in Terni ooit bij het graf van de heilige Valentijn gestaan, maar foto’s heb ik er niet van, dus ik zal op een andere manier aandacht besteden aan de feestdag van de patroon van de liefde, namelijk met het ivoorsnijwerk hierboven. Het stelt Hippolytos en Faidra voor, dateert uit de vijfde eeuw na Christus, is te zien in het Römisch-Germanisches Zentralmuseum in Mainz en is een goede kopie van het zogeheten “Querini-diptiek” uit Brescia.

Het verhaal van Hippolytos kennen we uit de gelijknamige tragedie van Euripides. Het is lang geleden dat ik die voor het laatst las, dus als ik haar verkeerd samenvat is dat mijn oude geheugen. Het gaat over een nogal enthousiaste jager, die de werken van gouden Afrodite versmaadt. Niet zonder reden is in het ivoorsnijwerk hierboven en -naast de linkse figuur nogal seksloos afgebeeld.

Afrodite zint op wraak en zorgt ervoor dat Hippolytos’ stiefmoeder verliefd op hem wordt. Deze wil het geheim houden, maar na enkele verwikkelingen lekt het uit en pleegt ze zelfmoord, zij het niet nadat ze een brief heeft geschreven waarin ze Hippolytos in de schoenen schuift dat deze haar heeft willen verleiden. Wanneer zijn vader dit leest, vervloekt hij hem, en inderdaad zorgen de goden voor een ongeval. Voor Hippolytos sterft, grijpt zijn beschermgodin, Artemis, in door aan de vader uit te leggen wat er aan de hand was, zodat een verzoening op het sterfbed het bitterzoete einde is.

Advocaten

Het is geen toneelstuk waar ik zelf enthousiast van word, maar er zijn wel twee dingen over te vertellen. De eerste is dat de plot in de Romeinse advocatenopleidingen werd gebruikt als oefenstof. De leerlingen moesten toespraken schrijven waarin ze de vader aanklaagden of verdedigden. De kwestie is uiteindelijk zelfs terechtgekomen in de Digesten, de enorme verzameling jurisprudentie die in de zesde eeuw werd aangelegd, en waarin veel materiaal uit de voorgaande eeuwen is bewaard. Daar wordt gezegd dat een vader volgens het Romeins Recht weliswaar het recht heeft zijn zoon te doden, maar dat dit, als de reden alleen een door een stiefmoeder geuite beschuldiging van verleiding is, de handelswijze is van een misdadiger. Ik kan de passage helaas niet terugvinden.

Mijn tweede punt: de situatie zou wel eens herkenbaar kunnen zijn geweest. In de Oudheid trouwden meisjes doorgaans zo rond hun vijftiende met mannen die zo’n tien jaar ouder konden zijn. Gegeven de toenmalige (kraambed)sterfte moet het regelmatig zijn voorgekomen dat een vrouw zo rond haar dertigste of veertigste overleed; als de weduwnaar dan hertrouwde, zou zijn tweede echtgenote wel eens van dezelfde leeftijd kunnen zijn geweest als een zoon uit het eerste huwelijk; het lijkt me zeker niet onmogelijk dat zo’n jonge vrouw haar stiefzoon aantrekkelijker vond dan haar echtgenoot. Die demografische achtergrond zal verklaren waarom het stuk in vroeger tijden populairder was dan nu.

~ Jona Lendering