Johan H. WinkelmanZijn er overeenkomsten tussen de huidige opvattingen over de liefde en beschrijvingen in middeleeuwse romans? De ontkenner zegt cynisch ‘nee’. Die oude romans werden meer dan zeven eeuwen geleden gedicht, en wel in een tijd toen er totaal andere zienswijzen over de liefde golden. De verhalen zijn hopeloos achterhaald. Maar is dat zo?
Hieronder gaan we nader in op een aantal voor ons herkenbare liefdesbelevenissen en vergelijken die met beschrijvingen in de Roman van de Roos (hierna: RR).
1 – Liefde op het eerste gezicht
Liefde op het eerste gezicht is een persoonlijke ervaring. Je ziet iemand voor de eerste keer en voelt je plotseling hevig aangetrokken tot deze tot nu toe totaal onbekende persoon. De gedachte flitst door je hoofd: ‘Wat een schattig meisje, wat een leuk stuk, was een knap smoeltje!’ Je bent op slag verliefd. Vlinders in je buik… hartkloppingen.
In de RR gaat een jongeman op zoek naar een roos. Hij vindt haar in een rozentuin, ziet haar voor het eerst en is gelijk smoorverliefd. Cupido, de God der Liefde, heeft een pijl in het hart van de jongeman geschoten. Die pijl heeft een naam: ‘schoonheid’. Bovenop zijn hoofd krijgt de jongeman een koude rilling, die door al zijn ledematen schiet. Hij ademt diep, met open mond, zijn adem stokt en hij valt ter plekke flauw.
In de RR wordt gewone taal in beeldspraak opgezet. Dat is even wennen. De Liefde wordt als een God voorgesteld: de gevleugelde God der Liefde. Hij schiet een pijl af, die de jongeman treft en (zogenaamd) via het oog (het zien) tot in zijn hart (het voelen) doordringt. De pijl heet ‘schoonheid’, maar schoonheid van wie? De jongeman wordt ‘getroffen’ door de schoonheid van Roosje. Deze ervaring is zo overweldigend dat de jongeman onderuit gaat.
Liefde raakt je pijlsnel als je ziet hoe knap de geliefde is.
2 – Liefdesverdriet
Is jouw relatie stukgelopen of bleef de liefde onbeantwoord? Dit kan heel pijnlijk zijn en zorgen voor liefdesverdriet. Soms lukt het maar niet om het verlies een plekje te geven en blijft het liefdesverdriet aanhouden. Als dit het geval is, kun je psychische en lichamelijke klachten ervaren. Naar de dokter dus…
In de RR wordt een jongeman naar zijn naam gevraagd. Hij antwoordt dat hij ‘Minnaar met Groot Liefdesverdriet’ heet. Dit kan op een ziekte duiden, maar welke? Je dient te beseffen dat de middeleeuwse geneeskunst voortborduurde op de al in de Griekse oudheid ontwikkelde sappen-leer. Hierin werden vier sappen onderscheiden (bloed, gele gal, zwarte gal en slijm), die in een gezond lichaam in evenwicht zijn, maar bij ziekte in onbalans zijn geraakt. Oorzaak van de kwaal is een teveel aan zwarte gal, wat bij de minnaar neerslachtigheid (zwartgalligheid!) veroorzaakte. De diepere reden voor deze gemoedstoestand was te zoeken in het feit, dat zijn geliefde hem de bons had gegeven.
Een relatiebreuk heeft altijd grote gevolgen. Niet zelden moet de dokter eraan te pas komen om de patiënt van zijn tobberij af te helpen.
Vrije liefde
Wie de vrije liefde bedrijft, deelt de opvatting dat seksualiteit aangenaam, lekker en leuk is, en niets te maken hoeft te hebben met de menselijke voortplantingsdrift. Eind jaren zestig werd de vrije liefde populair, zij maakte deel uit van de seksuele revolutie die ook in latere tijd nog van invloed bleef.
In de RR wordt verteld over de vroegste mensheidgeschiedenis, toen, in de oertijd, onze voorouders leefden en de vrije liefde aanhingen, zonder zich in dit opzicht beperkingen op te leggen, ongeremd, zonder betutteling. Maar dit bruisende, tomeloze driftleven was, althans volgens de Bijbel, tegen de wil van God. De straf op de zonde volgde, de zondvloed zou de mensen verdelgen: ‘alles wat op aarde is, zal omkomen’ (Genesis 6, 17). De oertijd, met zijn seksuele losbandigheid, wordt wel eens een Gouden Tijdperk genoemd.
Het leven van onze vroegste voorouders speelt zich af in de vrije natuur. Links slaat een schaars geklede man appels uit de boom die door een bloot ventje in zijn schort worden verzameld. De maaltijd was vegetarisch. Schaapjes spelen in de wei. Rechts een minnekozend liefdespaar, de jongedame zit op de schoot van haar geliefde. Ze heeft haar linkerhand op de bovendij van de jongeman gelegd. Hij houdt teder haar rechterarm vast. Een ware idylle!
Vrije liefde is zo oud als de mensheid en zeker geen uitvinding van de jaren zestig.
4 – Aanranding
Wat houdt aanranding in? Het gaat dan om het afdwingen van een seksuele handeling. Vaak komt het neer op het ongewenst aanraken van geslachtsdelen, billen of borsten. Ook zoenen onder dwang kan gezien worden als aanranding. Let op! Ook onschuldig lijkende handtastelijkheden zijn strafbaar, bijvoorbeeld: iemand omarmen, een arm om de schouder leggen, knijpen. Verkrachting gaat nog verder. Er is dan sprake van ongewenst seksueel binnendringen van het lichaam door een ander. Het is een vorm van seksueel geweld. De straffen voor aanranding, verkrachting en seksueel misbruik lopen uiteen van een taakstraf tot een langdurige gevangenisstraf van ten hoogste acht jaren.
In de RR weet de minnaar door te dringen in de burcht van Jaloezie waar Roosje in de toren gevangen wordt gehouden. Er volgt een vriendelijk gesprek, waarin Roos beminnelijk mededeelt dat de minnaar over haar hele bezit mag beschikken. De minnaar, die alleen maar aan seks denkt, begrijpt haar verkeerd. Hij is uitsluitend door een ‘ding’ gebiologeerd, haar vagina. Wat een afschuwelijk misverstand! De minnaar denkt het roosje stiekem te kunnen ‘plukken’ en hij strekt zijn grijpgrage vingers naar haar uit. Maar de cipier van de liefdesgevangenis (met knots) verbiedt het hem. De dames Schaamte en Vrees die ook aanwezig zijn, overwegen zelfs hem voor zijn grensoverschrijdend gedrag de hersens in te slaan, of nog erger, hem voor straf te castreren.
De straf voor aanranding/verkrachting valt in de Middeleeuwen aanzienlijk hoger uit dan in onze tijd. Het lichaamsdeel waarmee het strafbare feit was gepleegd werd afgehakt (zo verloor de dief bijvoorbeeld de hand waarmee hij had gestolen).
5 – Prostitutie
Als je geld krijgt voor seks, dan werk je in de prostitutie. Zowel mannen als vrouwen kunnen in de seksbranche werkzaam zijn. Andere woorden voor de prostituee zijn onder andere: publieke vrouw, vrouw van plezier, vrouw van lichte zeden, temeier, lichtekooi, hoer en gigolo (mannelijke prostitué). Het oordeel in de christelijke Middeleeuwen over hoererij was streng. De hoerenloper (tegenwoordig wel prostituant genoemd) was zondig. De geslachtsdaad was alleen toegestaan binnen het huwelijk met als enige doel de voortplanting. Soms was het oordeel over seks buiten het huwelijk wat milder. Het werd toegestaan om eerbare vrouwen te vrijwaren van aanranding. In 1949 noemt een VN-resolutie prostitutie onverenigbaar met de waardigheid en waarde van de menselijke persoon, en roept op tot ‘maatregelen (…) ter voorkoming van prostitutie’.
In de RR wordt prostitutie genoemd als een verwerpelijk beroep. Er werd echter geen geld voor seksuele dienstbaarheid betaald. Er werd afgerekend in natura, bijvoorbeeld door de vrouw met dure geschenken te overladen. Maar dit soort ‘gekochte’ seks gebeurde niet door goddelijke raadgeving, maar werd door de duivel ingefluisterd.
De tekst oordeelt: het is jammer dat de mooie dames, bij wie zich de edele gezindheid zou moeten ontplooien, hun zinnen niet afwenden van cadeautjes. Want het is zeer onfatsoenlijk dat een edel lichaam zich zou laten verkopen. Vrouwen moeten hun minnaar uit vrije wil hun liefde schenken, en er niet op uit zijn om iets terug te ontvangen.
6 – Huiselijk geweld
In de RR wordt afgeraden een vrouw te slaan, ook als ze in gebreke is gebleven. Het standpunt van de God der Liefde, Cupido, is helder: ‘Ik wil dat u trouwhartig met haar omgaat’. In het bijzonder wordt het kastijden van de vrouw om haar te dwingen de liefde te bedrijven, afgekeurd. Zelfs als de vrouw de man mishandelt en zijn huid met haar nagels kapot krabt, moet hij vriendelijk blijven, haar bedanken en hoofs tegen haar zeggen dat hij altijd wel die pijniging zou willen ondergaan.
Huiselijk geweld was er toen en nu, maar er zijn altijd wel getuigen die afkeurend toekijken. De straf volgt op de zonde.
7 – Seksualiteit
Onder seksualiteit verstaan we de handelingen die gericht zijn op intiem lichamelijk contact die gepaard gaan met gevoelens van opwinding, lust en passie. Seks varieert van zoenen tot het hebben van geslachtsgemeenschap.
In bijgaande illustratie wordt op subtiele wijze getoond hoe de voorbereiding op de liefdesdaad verloopt. De minnaar benadert het meisje knielend, in opperste devotie. Hij houdt een staf in de rechterhand, aan de top van de staf bungelt een beurs. Wat hebben deze attributen te vertellen? De staf verwijst naar het mannelijk lid, zijn rechtopstaande geslacht. De beurs staat voor het ‘scrotum’, de balzak. Met zijn linkerhand opent hij de tent van Roos, het symboliseert haar ‘heiligdom’, haar geslachtsdeel. De tentopening was aanvankelijk met een koord stevig dichtgesnoerd, nu heeft Roos het koord echter laten vieren: de tent staat open. In de RR wordt de seksuele handeling niet expliciet in beelden weergegeven. Maar voor diegenen die de beeldspraak kunnen ontcijferen is alles duidelijk…
Geslachtsgemeenschap, hoe ook beschreven of afgebeeld, is van alle tijden. Gelukkig maar…
Tot slot de hamvraag: is de afstand in tijd tussen toen en nu overbrugbaar? De scepticus antwoordt: nee, de kenner: ja, als je goed leest.
Van de hand van de auteur verscheen recent het boek Fragmenten van de Vlaamse Roman van de Roos (ca. 1300)
