Lodewijk van Heiden – Zeeheld en Berend Botje?

Bij uitgeverij Van Gorcum in Assen is een biografie verschenen van Lodewijk van Heiden (1772-1850), die mogelijk de centrale figuur was in het liedje “Berendje Botje ging uit varen”. De biografie is geschreven door Hans van Koningsbrugge, directeur van het Nederland-Rusland Centrum aan de Rijksuniversiteit Groningen en verschenen onder de titel De voorzienigheid regeert! Louis van Heiden. Admiraal in Russische dienst (2017).

Was Lodewijk van Heiden echt Berend Botje uit Zuidlaren?

Lodewijk van Heiden (1773-1850) was een zeeheld uit Zuidlaren die dienstdeed in Rusland, waar hij als admiraal actief was voor de Russische tsaar. Hij vervulde onder andere een heldenrol in de onafhankelijkheidsoorlog van Griekenland. In Athene is daarom een straat naar hem vernoemd. Wie was deze Lodewijk van Heiden? Duidelijk is – daarover is iedereen het wel eens – dat helemaal niet zeker is dat hij Berend Botje uit Zuidlaren was. Het liedje biedt slechts drie mogelijke aanknopingspunten: Van Heiden kwam uit Zuidlaren, hij ging uit varen en zijn zoon die ook Lodewijk als naam had is in Amerika geweest. Maar dat is het…

Van Koningsbrugge gaat niet afzonderlijk in op de Berend Botje-discussie. Dat lijkt gezien de twijfels terecht, maar een beschouwend hoofdstukje hierover had deze prachtig uitgegeven en sterk geschreven biografie nog meer cachet gegeven. Maar een drama is het niet: Van Koningsbrugge is erin geslaagd, door het gebruik van een scala aan bronnen en een onderhoudende schrijfstijl, het leven van Lodewijk van Heiden onder het stof van de tijd vandaan te halen.

Jeugd en jonge jaren (1772-1796)

Lodewijk van Heiden-Reinestein, ofwel Lodewijk van Heiden, kwam ter wereld op 6 september 1772 in Den Haag. Hij werd gedoopt in de Waalse kerk en groeide op te midden van een op het Frans georiënteerde cultuur. De familie van Lodewijk was nauw verbonden met het Huis van Oranje. Zo was zijn grootvader opperkamerheer van het stadhouderlijk hof en daarnaast ook drost van Coevorden en Drenthe. Ook Lodewijk’s vader werd opperkamerheer van de stadhouder en drost van Drenthe.

Vanaf ongeveer 1750 was er sprake van crisis in de Republiek. De Spaanse Successieoorlog (1701-1713) had de Nederlandse staat veel geld gekost, terwijl er afwisselend staatsgezinden (regenten) of Oranjegezinden aan de macht waren. Van politieke stabiliteit was weinig sprake, en de tegenstellingen tussen laatstgenoemde groepen culmineerden in de jaren 1780 in de Patriottenbeweging. Deze beweging bracht, mede door de Vierde Engels-Nederlandse Oorlog (1780-1784) het stadhouderlijke regiem aan het wankelen.

In 1789 – het jaar van de Franse Revolutie – reisde Lodewijk van Heiden, die toen 23 jaar was, op een geheime VOC-missie via Kaap de Goede Hoop naar Nederlands-Indië. Het doel was om in het geheim de militaire zwakte van de VOC-leiding in Nederlands-Indië in kaart te brengen:

De geringe militaire competentie van de VOC-bestuurders en -officieren maakten het sturen van een onderzoekscommissie noodzakelijk. (19)

Met de komst van de Fransen in 1795 stortte het stadhouderlijk bewind in de Republiek in elkaar. Stadhouder Willem V vluchtte naar Engeland, in de nacht van 18 op 19 januari 1795. Voor Lodewijk, die Oranjegezind was, betekende dit een mentale klap, aldus Van Koningsbrugge:

Hij was een notoire Oranjeklant en dan nog één die zich had ingezet bij de verdediging van het vaderland. De ineenstorting was zonder twijfel een mentale klap maar ook zeker in zijn eigen ogen, een loyaliteitstest. Te midden van alle verwarring wilde hij ‘zijn’ Oranjes niet in de steek laten. En dus vergezelde Lodewijk de stadhouderlijke familie naar Engeland. (31,32)

Novoja Russia (1796-1803)

In februari 1795 keerde Lodewijk van Heiden terug naar de Republiek, waar hij met een paar officieren op 4 februari op het strand opgepakt werd. Lodewijk kwam al snel weer vrij nadat bleek dat hij geen ‘hoge pief’ was, maar ‘slechts’ een Oranjegezinde luitenant. Nog datzelfde jaar vertrok Van Heiden via Hamburg naar Sint-Petersburg in Rusland, om zo aan de Bataafse Revolutie te ontsnappen. Het is niet zeker of Van Heiden ook op audiëntie bij tsarina Catharina de Grote is geweest, wat volgens schriftelijke bronnen zijn bedoeling was. In elk geval heeft hij de tsarina van dichtbij gezien. Catharina de Grote was, zo beklemtoont Van Koningsbrugge, overigens niet zo verlicht als ze in de historiografie wel eens is gekenschetst:

Aan het einde van de regering van deze zogenaamd verlichte vorstin waren de rechten van de horigen – per saldo meer dan 70% van de Russische bevolking – tot vrijwel nul gereduceerd. (40)

In Rusland bezocht Van heiden onder meer ook de stad Odessa. Tot 1803 was hij hoofdzakelijk operationeel als admiraal op de Zwarte Zee.

Latere leven Van Heiden (1803-1850)

In 1826 en 1827 vervulde Lodewijk van Heiden een heldenrol in de onafhankelijkheidsoorlog van Griekenland. Met name tijdens de Zeeslag bij Navarino (20 oktober 1827) – de laatste zeeslag waarin men alleen met zeilschepen vocht – onderscheidde hij zich door onder Russische vlag minstens vijf Turks-Egyptische schepen tot zinken te brengen. Waar de Russen slechts 59 man verloren, lagen de verliezen aan de Turks-Egyptische zijde op 6000 doden. Kort na de zeeslag, in 1829, werd Griekenland onafhankelijk. Vanwege Van Heidens moed is er later in Athene een Heidenstraat vernoemd naar de mogelijke Berend Botje uit Zuidlaren. De Grieken noemden Van Heiden hun bébé en drukten in 1927 ook een postzegel met Van Heiden erop.

In mei 1832 ging Lodewijk van Heiden weer naar Nederland. Daar arriveerde hij op 2 juni 1832, voor het eerst sinds 37 jaar, weer in zijn Zuidlaren. Het dorp was blij met de terugkeer van zijn held, wellicht hun Berend Botje:

Zuidlaren onthaalde de verloren zoon op grootste wijze, waarbij het kennelijk opviel dat Lodewijk zo gewoon gebleven was. (161)

Boek: De voorzienigheid regeert! Louis van Heiden