Begin 1914 stond het Ottomaanse rijk er belabberd voor. Na de verloren Balkanoorlog (1912/13) vluchtten honderdduizenden Turken ‘terug’ naar Anatolië en Constantinopel. Hun verbittering en haat richtten zich tegen de Griekse en Armeense minderheden. Voorjaar 1914 eisten de Europese mogendheden bovendien dat het land twee internationale inspecteurs zou aanstellen om Oost-Turkije te besturen. Doel: de Armeense minderheden beschermen, die al decennia aan bloedige pogroms bloot stonden. In Turkse kring vreesden velen een verdere opdeling van hun rijk. Constantinopel – de naam werd in 1930 officieel veranderd in Istanbul – kon onder de aanstelling van deze twee onderkoningen niet uit. Een van hen was de Indoloog en koloniaal bestuurder Louis Westenenk die door Hendrik Colijn werd voorgedragen. Westenenk had net voldoende tijd om in Turkije alles gereed te maken voor zijn taak, toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Die maakte zijn missie definitief onmogelijk.
Bronzen plaat
Journalist en schrijver Nadette de Visser schreef met ‘Missie Turkije – Louis Westenenk en de Armeense kwestie’ een boeiende reconstructie van deze moeilijke opdracht. In haar Amsterdamse woning, zo vertelt ze, herinnert een bronzen plaquette onder de haard aan deze diplomaat, die ook de grootvader is van haar echtgenoot. Toen de Visser begreep dat deze bronzen man in Turkije had ‘gediend’, was ze verkocht. Zelf woonde ze enkele jaren in Palestina en zag hoe de Ottomaanse cultuur de regio nog altijd stempelde. Ook kreeg ze een ander perspectief op de geschiedenis van dit gebied: de westerse landen lieten met hun infame beleid er een spoor van vernieling en verdeeldheid achter. Dankzij de dagboeken van Louis Westenenk en de brieven van diens vrouw Adriana had ze een prachtige ingang voor een boek over Turkije toen en nu.
Wespennest
Louis Westenenk maakte carrière in Nederlands-Indië. Hij was een vertegenwoordiger van de ethische richting in de koloniale politiek. Louis Couperus prees hem als een…
“…hoogstaande man, een ambtenaar die bloemrijk Maleisch spreekt (…), (die) in 1914 werd aangeboden het … inspecteur-generaalschap van Anatolië, Armenië.”
Het was een ‘voor ons vaderland eervol ogenblik’, aldus de Haagse schrijver.
‘Reeds was hij te Constantinopel, reeds beraadslaagde hij in de ministerraad met Enver Pasja en de Turksche autoriteiten en stond hij schrap tegenover hen in de kwestie der gelijkheid van Muzelman en Christen toen de oorlog uitbrak …’.
Westenenk begaf zich in een ongekend wespennest. Besefte hij dat ook? Had hij voldoende oog voor de rivaliteit tussen Engels-Frans-Russische as en de driebond Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Italië? Begreep hij hoe gekrenkt de Jong-Turkse regering was over het afbrokkelen van het oude rijk? Zij moesten hem toch wel haast als instrument zien van die politiek van vernederingen. Zag Westenenk hoe kwetsbaar hij was en hoe hij financieel en personeel (benoemingen) afhankelijk bleef van een onwillige Turkse regering? In zijn dagboeken laat Westenenk zelden het puntje van zijn tong zien en na ontslag uit zijn functie zou hij zich over dit mislukken – de term is van De Visser – nauwelijks meer uitlaten. Toch kun je hem dit falen niet aanrekenen, dunkt me, de ontwikkelingen lieten geen ruimte meer voor zijn missie. Wat hij had kunnen doen, deed hij. Westenenk was niet voor een kleintje vervaard, week niet voor druk en bouwde een relevant diplomatiek netwerk op. Anders dan zijn Noorse tegenvoeter was hij opgewassen tegen zijn taak.
Zoals Couperus al schreef, in augustus 1914 viel het doek voor de Nederlander. Driekwart jaar na zijn vertrek vond de genocide op de Armeense bevolking plaats, voor wie Westenenk had zullen opkomen. Er vielen tussen de 800.000 en 1,5 miljoen slachtoffers. Uit zijn dagboeken komt naar voren hoe hij voor een middenweg koos: het beschermen van de Armeniërs kon alleen slagen zonder de Turkse trots verder te prikkelen. Alleen matiging kon nieuwe verhoudingen brengen. Alleen al om die reden nam de Nederlander in Turkse dienst – hij zou zelfs een fez dragen – dus geen radicale pro-Armeense standpunten in. Hij was dus zeker geen ‘agent van buitenlandse belangen’ die het Ottomaanse rijk wilde doen versplinteren, concludeert de Visser, zeker niet bewust.
Etnische zuiveringen
Misschien was de oorlogsverklaring van de Engelsen en Fransen wel een soort bevrijding van een vernederende vrede voor de Turken. Nu kon de aflossing van de wurgende schulden aan Engelsen en Fransen worden opgeschort. Financiële en belastingtechnische privileges, die niet-moslims sinds jaar en dag genoten, konden worden afgeschaft. De publieke opinie beïnvloed. De gevluchte Turken van de Balkan kregen de huizen van Grieken en Armeniërs. Zeker was oorlog ook een roekeloze sprong in het duister voor het zo verzwakte rijk. Het wantrouwen jegens Rusland en de westerse landen was echter niet irreëel, het gevaar van versplintering en opdeling was echt. De Turkse keuze om met Duitsland in zee te gaan kostte de Armeniërs echter hun geallieerde beschermers. De moordenaars konden hun slag slaan. Voor Hitler werd de moord op de Armeniërs later het voorbeeld voor zijn eigen genocide. ‘Wie herinnert zich de Armeniërs nog?’, zou hij sarcastisch vragen.
Erdoğan
Het huidige Turkije bevindt zich anno 2021 opnieuw – of nog steeds – in het oog van een orkaan. Na de vergaande modernisering en verwestersing onder Atatürk en diens opvolgers zou Turkije terugveren naar een conservatievere politiek onder Erdoğan. De Visser analyseert diens riskante optreden in Koerdistan, in Syrië, in Nagorno-Karabach, in het verdeelde Libië, in de relatie met Europa en ziet zijn hand zelfs in de Ottomaanse idealen van extremistische groepen als Islamitische Staat. In Turkije zelf zuchten na de mislukte coupe van de Gülenbeweging in 2016 tienduizenden mensen onder de repressie van de staat. Ook De Visser heeft voor die Gülencoupe niet de ultieme verklaring. De staatsgreep bood Erdoğan de gelegenheid het land te zuiveren van kritische journalisten, leraren en andere lastposten. Ondanks de repressie en verklikkers is de oppositie echter nog niet monddood, want bij lokale verkiezingen verloor Erdoğan in Ankara en Istanbul. Het land ligt kortom, niet alleen geologisch op een breukvlak maar ook cultureel en politiek.
Boek: Missie Turkije. Louis Westenenk en de Armeense kwestie
Lees ook: De missie Westenenk
…of: De Armeense genocide (1915)
Meer Turkije
Bekijk dit boek bij:
