Mitropa – Duitse Art Deco op de rails

Ondanks de economische crisis floreerden de Duitse spoorwegen tussen de twee wereldoorlogen. Dat gold ook voor slaapwagen- en restauratiebedrijf Mitropa. Opgericht in de Eerste Wereldoorlog als Duitse tegenhanger van Wagons-Lits, kwam het daarna — ondanks opgelegde beperkingen — tot bloei.

De rijtuiginterieurs waren schatplichtig aan de Neue Sachlichkeit en Bauhaus, maar met een luxueuze in plaats van Spartaanse afwerking. De Mitropa-huisstijl en affiches laten zien dat ook in Duitsland de Art Deco was aangeslagen.

In de jaren 30 werd Mitropa ingezet voor nazipropaganda en -repressie. Na de oorlog werd het bedrijf opgesplitst, net als Duitsland zelf.

Ontstaan van Mitropa

Tijdens de Eerste Wereldoorlog greep Duitsland z’n kans: het monopolie doorbreken van Wagons-Lits, het gehate Belgisch-Franse slaap- en restauratiewagenbedrijf. Met geconfisqueerde rijtuigen van Wagons-Lits, restauratiewagens van kleine Duitse exploitanten, slaaprijtuigen van de Pruisische Staatsspoorwegen en geld van Duitse banken werd een Middeleuropese tegenhanger gevormd.

Na de Duitse nederlaag beperkte het Verdrag van Versailles Mitropa tot Duitsland, Oostenrijk en noordelijke buurlanden. Later gold eenzelfde marktverdeling met Wagons-Lits. Angelsaksische investeerders gaven Mitropa internationaal draagvlak. De meeste Wagon-Lits-rijtuigen werden na de oorlog geretourneerd. Mitropa kreeg de beschikking over de hofrijtuigen van de afgezette Duitse keizer.

Schlafwagen

In 1923 begon de modernisering van Mitropa’s vloot met de bouw van 20 nieuwe stalen slaaprijtuigen. Vijf jaar later waren het er 68. Ze maakten comfortabele nachtreizen mogelijk naar alle uithoeken van het Duitse rijk en de buurlanden Nederland, Zwitserland, Oostenrijk, Tsjechoslowakije en — via boottreinen — Scandinavië.

Mitropa betrok Bauhaus-pionier Walter Gropius bij het ontwerp van de slaapcoupés. Hij adviseerde de gebruikelijke overdadige decoraties weg te laten. In plaats daarvan ontstond een luxe uitstraling door gepolijste oppervlaktes en hoogwaardig materiaalgebruik. Gropius verwees naar de kostbare koffers van Vuitton die desalniettemin een puur functionele vakindeling bevatten.

Branding

Begonnen met een allegaartje aan oude rijtuigen, in de jaren 20 vervangen door strakke stalen exemplaren, kreeg Mitropa in 1927 een overkoepelende corporate identity — destijds iets geheel nieuws.

Het was graficus Karl Schulpig — de vader van het moderne logo-ontwerp genoemd — die Mitropa aan z’n herkenbare branding hielp. Alle rijtuigen kregen een bordeauxrode kleur met gele belettering en beeldmerk. Dat logo bestond uit een gestileerde adelaarskop (van de Reichsadler) bovenop de letter M annex adelaarsvleugels, met daaronder een wiel. Daarbij ontwierp Schulpig een eigenzinnig hoekig lettertype, geïnspireerd op houtsnedes, een ambacht dat hij zelf ook uitoefende.

Speisewagen

In 1929 gaf Mitropa opdracht tot een tweede serie stalen rijtuigen. Fabrikant Wegmann leverde 35 restauratiewagens in aanvulling op de 40 van de eerste serie. Ze waren volledig van staal met geklonken kozijnen. De rijtuigen bestonden uit een moderne elektrische keuken en een rokersafdeling met 18 zitplaatsen, door een glaswand gescheiden van de eetzaal met ruimte voor 34 niet-rokers.

Het interieur was, onder invloed van de Nieuwe Zakelijkheid, strak en functioneel, maar met een luxe afwerking. Alle oppervlakten glansden. Deze kenmerken golden ook voor details zoals het servies.

In 1930 werden er drie miljoen maaltijden geserveerd in Mitropa-restauratierijtuigen. Inmiddels exploiteerde Mitropa ook stationsrestaurants en verzorgde de catering voor de jonge luchtvaartmaatschappij Lufthansa. Voor de bevoorrading waren er centrale magazijnen in Berlijn en Hamburg met eigen slagerijen en bakkerijen. In het Moezeldal bezat Mitropa een wijngaard met bottelarij.

Naziperiode

In 1933-34 kwam Hitler aan de macht. De Reichsbahn en Mitropa werden ingezet voor nazipropaganda. Aan het Reichsbahn-logo werd een hakenkruis toegevoegd. Het beeldmerk van Mitropa ontkwam daaraan; het paste blijkbaar al binnen de nazi-esthetiek. Het schijnt dat Gestapo-agenten in die periode verkleed als Mitropa-medewerkers exilanten opspoorden.

Hitler en andere nazi-kopstukken reisden regelmatig met Mitropa-rijtuigen. De gastronomie aan boord beviel de Führer blijkbaar: in 1937 werd Mitropa-kok Otto Günther overgeplaatst naar Hitlers privé-trein en tijdens de oorlog naar zijn hoofdkwartier de Wolfsschanze.

In de oorlog reden de Mitropa-rijtuigen ook in bezette landen, echter vooral voor militair verkeer. Vanaf 1943 waren alleen ’kriegswichtige Reisen’ toegestaan. Er was een groot tekort aan personeel en materiaal. Aan het eind van de oorlog waren veel rijtuigen verwoest door geallieerde beschietingen of verspreid geraakt over het continent.

Na de oorlog

Net als Duitsland zelf werden de Reichsbahn en Mitropa in tweeën gedeeld. Oost-Duitsland behield de vooroorlogse namen: de spoorwegen als Deutsche Reichsbahn en Mitropa als een van de weinige aandeelvennootschappen in de DDR. Mitropa exploiteerde ook Oost-Duitse (weg)restaurants en hotels.

In West-Duitsland werden de Deutsche Bundesbahn (DB) en de Deutsche Schlafwagen- und Speisewagen Gesellschaft (DSG) opgericht. Het Mitropa-verleden bleef zichtbaar aan de kleur van de rijtuigen en tot 1971 aan het oude logo. Kort na de Wende werden beide bedrijven herenigd onder de oude naam, maar al snel viel Mitropa uiteen in onderdelen met andere namen.

~ Arjan den Boer

Uitgebreide versie van dit artikel met veel beeldmateriaal op retours, digitaal magazine over spoorweghistorie en design