De Volkenbond als hoeder van Dantzig en het Saargebied

Na de Eerste Wereldoorlog worden het Saargebied en de stad Dantzig onder toezicht geplaatst van de Volkenbond. Een rol die de Volkenbond naar behoren vervult, maar niet altijd de goedkeuring kan wegdragen van de lokale bevolking en in vergetelheid raakt als het Saargebied na een plebisciet in 1935 en Dantzig in 1939 na een coup van Hitler worden toegevoegd aan de Derde Rijk.

Het Saarplebisciet

Artikel 49 van het Vredesverdrag van Versailles (1919) regelt de status van het Saargebied dat voor vijftien jaar onder mandaat (trusteeship) valt van de Volkenbond. Gedurende die periode, maar zeker in het begin, is dat niet eenvoudig omdat de Fransen over het Saargebied eigenlijk een apart verdrag wensen tussen de geallieerden en Duitsland. Secretaris-Generaal Drummond van de Volkenbond keert zich daartegen, maar kan niet voorkomen dat de Raad van de bond een Fransman benoemt tot voorzitter van de in 1920 opgerichte Regeringscommissie in plaats van iemand afkomstig uit een neutraal land. Deze commissie regeert als een superkabinet over het Saargebied en krijgt te maken met veel lokaal verzet omdat de bewoners de bemoeienis van de Volkenbond zien als een vorm van natrappen van de geallieerden. Pas in 1927, als Duitsland toetreedt tot de Volkenbond, neemt het vertrouwen van de bevolking in de Volkenbond toe. Maar die afnemende argwaan is ook het gevolg van de manier waarop de Regeringscommissie de orde in het gebied weet te handhaven en rekening houdt met de belangen van minderheidsgroeperingen.

De vijftien jaar dat het Saargebied onder toezicht staat van de Regeringscommissie onder auspiciën van de Volkenbond is voor de bevolking van het gebied een vredige en voorspoedige periode. Maar toch, de Saar is net zo Duits als alle andere delen van het Duitse rijk en de bevolking is er niet blij mee geregeerd te worden door buitenstaanders. Velen vinden het terecht dat de Fransen, gezien hun verliezen ten gevolge van de Grote Oorlog, langdurig de vruchten mogen plukken van de kolenmijnbouw, maar het is iets anders dat daardoor driekwart miljoen burgers verstoken blijven van hun rechten die Fransen en Duitsers wel toekomen. Dat schept wrevel. Wrevel die levend gehouden wordt door effectieve propaganda van de Duitsers, in de wetenschap dat in 1935 de bevolking zich middels een plebisciet (volksraadpleging) mag uitspreken voor aansluiting bij Frankrijk of Duitsland, óf ervoor kiest de situatie te laten zoals die is, waarmee de bemoeienis van de Volkenbond zich voortzet.

Voor de overwegend rooms-katholieke Saarlanders is een eventuele terugkeer tot het Duitsland van Adolf Hitler – met zijn haatcampagnes jegens joden en kerken en zijn gebrek aan respect voor democratie – natuurlijk wel iets anders dan de ooit voorziene terugkeer naar de Weimarrepubliek. Dat brengt de bevolking in vertwijfeling: toegeven aan het geweten of aan patriottisme? Die twijfels baren Hitler zorgen en zijn angstzaaiende campagnes jagen velen schrik aan. Hij wordt echter in toom gehouden door de Regeringscommissie onder leiding van de Brit Geoffry Knox die de orde weet te handhaven. Dan probeert Hitler de Saar terug te krijgen via directe onderhandelingen met de Fransen door hen te beloven voortaan alle geweld jegens hen te mijden en te verklaren dat er geen grond meer bestaat voor territoriale conflicten. Maar Frankrijk gunt de Saarlanders hun plebisciet en geeft Hitler niets cadeau.

Dan, begin 1934, beginnen de voorbereidingen voor het plebisciet en om dit tot een succes te maken gaan de Raad en het Secretariaat van de Volkenbond zeer zorgvuldig te werk. Er wordt een Plebiscietcommissie van drie man in het leven geroepen die de Duitsers ervan weet te overtuigen dat een ordelijke afwikkeling van de stemming in ieders belang is en stelt als datum vast zondag 13 januari 1935. De bevolking wordt uitvoerig en eerlijk voorgelicht, maar natuurlijk dreigt er intimidatie en ordeverstoring door de nazi’s. Om dat bij voorbaat de kop in te drukken organiseert de Plebiscietcommissie een 3.300 man sterke internationale troepenmacht die – met Duitse toestemming, zij het knarsetandend – voor kerst 1934 in het Saargebied gelegerd wordt. Haar aanwezigheid blijkt voldoende en zij hoeft niet te worden ingezet.

Intussen is het aantal stemgerechtigden dat neigt naar steun aan de status quo groeiend, niet in het minst vanwege de gebeurtenissen tijdens de Nacht van de Lange Messen op 30 juni 1934 waarin Hitler de SA letterlijk een kopje kleiner maakt. Het zou de Plebiscietcommissie goed uitkomen wanneer de Volkenbond en ook kerkelijke leiders iets van zich zouden laten horen, maar daar bestaat weinig enthousiasme voor. De Volkenbond reageert lauw omdat veel leden liever niet nog eens gedurende een bepaalde periode de verantwoordelijkheid willen dragen voor de Saar. Het Vaticaan hult zich in stilzwijgen en de bisschoppen die vanuit Spiers en Trèves de geestelijke scepter zwaaien over hun discipelen in het Saargebied, geven te kennen dat aansluiting van de Saar bij Duitsland hun voorkeur geniet. Een teleurstelling voor de anti-nazi’s onder de clerus en als de bisschoppen er op tweede kerstdag er nog een schepje bovenop doen, kan de commissie niet anders doen dan een protest te laten horen. Maar eigenlijk is dan al duidelijk hoe het plebisciet zal uitpakken. Het resultaat liegt er niet om: 46.000 stemmen voor de status quo, 2.000 voor aansluiting bij Frankrijk en maar liefst 477.000 kiezen voor aansluiting bij Duitsland. Het is een steun in de rug voor Hitler, de Volkenbond is opgelucht dat hij erin geslaagd is een moeilijke periode ordentelijk te hebben afgerond en de Plebiscietcommissie bepaalt dat uiterlijk 1 maart 1935 het Saargebied dient te zijn verenigd met Duitsland.

---

Naziterreur in Dantzig en inlijving bij het Derde Rijk

Dantzig verkrijgt in 1919 de status van Vrije Stad onder toeziend oog van de Volkenbond. Een Hoge Commissaris wordt benoemd die verantwoording verschuldigd is aan de Raad van de bond. Deze constructie komt erop neer dat de interne strubbelingen tussen Poolse en Duitse minderheden in Dantzig op het bordje van de Volkenbond komen te liggen die daarmee de rol vervult als supergemeenteraad. Dat gaat relatief goed tot 1933, vlak nadat de Ier Seán Lester als Hoge Commissaris is benoemd. De stad komt in een benarde situatie terecht wanneer Hitler in dat jaar de Volkenbond verlaat en de nazi’s een meerderheid weten te veroveren in de Dantziger Volkstag. Als nieuwe president wordt Hermann Rausching geïnstalleerd. Rausching is een man van de oude stempel en meer nationalist dan een echte nazi en houdt zich aan de constitutie die de rechten van minderheden als de joden garandeert. Zou Rausching toch huishouden onder de joden zoals Hitler dat doet in Duitsland, dan schendt hij het Handvest van de Volkenbond. Ook zijn vrees voor een opdringerig Polen weerhoudt hem ervan om de Volkenbond van zich te vervreemden. Maar het is Albert Förster, een jonge nazi en Gauleiter van Dantzig die Rausching op de huid zit en niets nalaat om deze éminence grise zwart te maken. Hij wil hem kwijt. Al snel geeft Rausching het op en wordt vervangen door Arthur Greiser, een kruiperige, slaafse en vooral wreedaardige man.

Het resultaat van het Saarplebisciet stemt de nazi’s optimistisch over het verkrijgen van een tweederde meerderheid in de Dantzig Volkstag en zich zo te verlossen van de grondwet. Op 21 februari 1935 wordt de Volkstag ontbonden en start een kolossaal propagandaoffensief waarbij het alle andere partijen verboden wordt radioboodschappen uit te zenden. Maar het resultaat valt tegen. De winst van de nazi’s beperkt zich tot twee zetels waarmee zij uitkomen op 43 van de 72 zetels, bij lange na geen tweederde meerderheid, wat hen razend maakt. Greiser blijft president en moet zich aan de constitutie houden, maar probeert haar zoveel als hij durft te omzeilen, wat een stroom van petities oplevert van de burgers van Dantzig richting Lester die beseft dat de Raad zal moeten ingrijpen. Maar de mogelijkheden daartoe zijn beperkt tot een onuitgesproken dreiging dat de Volkenbond de handen zal aftrekken van Dantzig, wat betekent dat de stad zijn status verliest en hetzij door Duitsland, hetzij door Polen wordt opgeslokt en dat een en ander ongetwijfeld tot oorlog zal leiden. Dat houdt de nazi’s voorlopig koest, maar tegen de zomer van 1936 begint de nazi-regering in Dantzig stelselmatig de rechten van de burgers af te breken. Oppositieleiders worden opgepakt en gedwongen te emigreren, hun pers wordt gemuilkorfd, en hun partijen verboden. Lester kan slechts machteloos toezien en hij verlaat Dantzig door de vrijgevallen post van plaatsvervangend Secretaris-Generaal van de Volkenbond te aanvaarden. Zijn opvolger als Hoge Commissaris wordt pas in februari 1937 benoemd, wat de invloed van de Volkenbond alleen maar verzwakt. In augustus 1939 wordt Albert Förster benoemd tot staatshoofd. Daarna volgt de aanval van Hitler op Dantzig en wordt dit vrije gebied ingelijfd bij Duitsland.

Ook interessant: De moeizame start van de Volkenbond