Muziek van de oude Grieken

De oude Grieken hebben een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van de muziek. Ze vonden instrumenten uit als het luchtorgel en de monochord. Filosofen dachten na over de functie van muziek en de oudst bekende complete muzieksong is een graflied van Griekse oorsprong. In dit artikel halen we enkele kernpunten naar voren uit de oude Griekse muziekgeschiedenis: de ontwikkeling en functies, uitvindingen van enkele instrumenten en de blijvende invloed van de Griekse muziek.

Herkomst van het woord muziek

Ons woord muziek is afgeleid van het Griekse μουσική (musike). In deze term musike zit het woord muze, het betekende dan ook letterlijk: ‘de kunst van de muzen’. De muzen waren de negen dochters van de oppergod Zeus. Zij waren de godinnen van de creativiteit en originaliteit.

Volgens de Grieken kwam muziek van de goden. Voor de verering van deze goden gebruikte men telkens aparte instrumenten, zoals de lyra (lier=soort harp) voor de god Apollo bij de Grieken. Apollo was de god van schoonheid en orde en werd het meest vereerd van alle Griekse goden. Bij de Romeinen was Apollo de god van de muziek.

De kithara (gitaar) gebruikte men bij de verering van Dionysos, de god van de wijn. De lier werd overigens hoofdzakelijk gebruikt door Oosterse slavenmeisjes die in Griekenland bivakkeerden.

Ingewikkelder muziek (800-500 v.Chr.)

Rond 800 v.Chr. begon in regio Griekenland een tijdperk van culturele bloei en leefde ook de muziek op. Muziek bestond daarvoor natuurlijk ook al: een van de oudste Griekse componisten was de componist Thaletus van Kreta in de negende eeuw.

In de zevende eeuw voor Christus werd de Griekse muziek ingewikkelder in melodie en begeleiding. Twee bekende muzikanten waren in dit verband Terpandrus en Archilochus. Een ander voorbeeld van de ingewikkelder muziek is het optreden van de fluitspeler Sacadas, die een grote overwinning boekte op de Phytische Spelen met een curieus stuk programmamuziek dat de strijd tussen Apollo en een draak uitbeeldde.

Muziektheorie en revolutie (500-400 v.Chr.)

Rond 500 v.Chr. ontdekte Lasus van Hermione (de leraar van Pindarus) dat trillingen de oorzaak van klank waren. In de vierde eeuw ontstond op initiatief van Aristoxenus van Tarente (een leerling van Aristoteles) een volledige theorie over ritme en melodie.

Rond 430 v.Chr. brak er in de Griekse muziekwereld een ‘revolutie’ los. Er kwam een nieuwe, curieuze muziekstroming op onder leiding van twee niet-Europese Grieken: Phrynichus van Mytilene en zijn leerling Timotheus van Milete. We weten niet precies wat voor muziek ze maakten, maar beide heren werden rond 430 v.Chr. belachelijk gemaakt in een komedie van de Attische dichter Pherecrates, die ‘de Muziek’ als personificatie liet optreden in de gedaante van een in lompen gehuld, vertrapte vrouw. Zij jammerde dat de muziek vroeger waardig en mooi was, maar dat een nieuwe stijl nu de melodie onteerde.

Voor de rest is er iets bekend over ongeveer 150 v.Chr. Uit enkele overgeleverde behouden gebleven stukken, zoals de zogenoemde ‘Delfische Hymnen tot Apollo’, blijkt dat men terugkeerde naar de verouderde stijlen. Rond de geboorte van Christus is de Griekse muziek veel minder complex dan in de eeuwen ervoor geworden. Men ging terug naar de eenvoud en zuiver instrumentale en harmonieuze muziek.

Uitvinding monochord en luchtorgel

De Grieken vonden enkele muziekinstrumenten uit. De belangrijkste zijn het luchtorgel en de monochord. Het monochord wordt toegeschreven aan Phytagoras (ca.572-500 v.Chr.) en is beschreven in zijn vijfdelige De Musica. Het monochord is een lange, smalle klankkast met in de lengte één snaar. Met een beweegbare kam kon de onderzoeker de mathematische verhoudingen van de snaarlengte aflezen en simpele toonladders maken.

Rond 250 v.Chr. vond Ktesibios uit Alexandrië, ook wel de ‘Edison van de Hellenistische wereld’ genoemd, het luchtorgel (hydraulos) uit. In het Romeinse en Byzantijnse Rijk bleef het orgel tot in de vroege Middeleeuwen in gebruik, maar in het Westen niet. Dit veranderde in 757, toen de Byzantijnse keizer Constantijn V (718-775) een orgel cadeau deed aan Pepijn de Korte (714-768).

Functies van muziek bij de Grieken

De Grieken kenden de muziek een groot aantal functies toe. De belangrijkste hiervan waren:

Maar er was geen duidelijk eenstemmige consensus over deze indeling. Andere auteurs noemen juist de Dorische mannelijk en strijdlustig, enzovoorts. De grammaticus Athenaeus stelde dat je ischias (een zenuwpijn) kon genezen door de Frygische toonsoort over de aangetaste lichaamsdelen te laten spelen. Ook de Dorische muziekvarianten werden gezien als geneeskrachtig.

Beroemde Griekse liederen

De Grieken hebben de wereld een aantal beroemde liederen nagelaten. De oudst bekende complete liedtekst bijvoorbeeld. Dit was het zogenoemde epitaph (grafschrift) getiteld ‘Grafschrift van Seikilos’. Dit lied was een drinklied (skolion), geschreven in de Frygische toonsoort en optimistisch van klank ondanks dat het een grafschrift was.

Op een papyrus van rond 250 v.Chr. is verder de ‘Stasimon Chorus’ (geschreven in 408 v.Chr.) van de Griekse toneelschrijver Euripides aangetroffen. Waarschijnlijk is de muziek door Euripides zelf geschreven. Het fragment is een ode van een solist en gaat over vrouwen van Argos die de goden smeken om Orestes (die zijn moeder heeft vermoord omdat zij ontrouw was aan Agamemnon) genadig te zijn.

Ten slotte verdienen de ‘Delfische Hymnen tot Apollo’ (128 v.Chr.) een vermelding. Deze liedtekst is in 1893 teruggevonden in de vorm van inscripties op een buitenmuur in Delphi.

Invloed Griekse muziek

De Griekse muziek heeft in latere tijden grote invloed gehad in andere regio’s en op andere continenten. Zo heeft de Griekse muziek de basis gelegd voor alle muziek in het islamitische oosten. (Arabië, Perzië en Turkije) én voor de westerse muziek.

Pythagoras had een grote invloed op de klassieke muziek door het in kaart brengen van hoofdtonen cq. toonsoorten (modes). Hieruit ontstonden de zeven Griekse toonsoorten Dorisch, Phrygisch, Lydisch, Mixolydisch, Hypodorisch, Hypofrygisch, Hypolydisch. Er was met name sprake van Griekse beïnvloeding van de klassieke impressionistische muziek van de vroege twintigste eeuw. Componisten en muzikanten als Claude Debussy, Arthur Honegger en Maurice Ravel gebruikten veelvuldig Grieksachtige toonsoorten in hun composities.

De Griekse muziek had zelfs impact op jazz en rock muziek. Het beroemdste gebruik is terug te vinden bij de zogenoemde modal jazz van Miles Davis op diens album “Kind of Blue”.

Meer muziekgeschiedenis
Boek: De oude Grieken
Boek: Mythen uit het oude Griekenland

Seikilos Epitaph – Song of Seikilos

Bronnen