Den Haag speelde een belangrijke rol tijdens de omwenteling van 1813. Na het wegtrekken van de Franse troepen werd in Den Haag door het befaamde Driemanschap de terugkeer van Willem Frederik, de prins van Oranje, naar Nederland voorbereid. En op 30 november 1813 zette de prins voet aan wal bij Scheveningen.
Het is dan ook niet vreemd dat in Den Haag en Scheveningen verschillende gedenktekens zijn opgericht die verwijzen naar de historische gebeurtenissen van 1813. Het meest in het oog springende is het Nationaal Monument op Plein 1813, met zijn hoogte van 22 meter een monument van bijna on-Nederlandse proporties. Wat symboliseert dit monument en hoe kwam het tot stand?
1813 In beeld
Het Nationaal Monument op Plein 1813 was in 1869, toen het werd onthuld, het grootste gedenkteken in Nederland. Wat valt er precies op te zien? Het iconografische programma is in zekere zin een weerspiegeling van de (Haagse) gebeurtenissen van 1813.
Boven op staat de Nederlandse Maagd als symbool van de Nederlandse onafhankelijkheid die in 1813 werd hersteld. Gebroken ketenen aan haar voeten verwijzen naar bevrijding van de Franse overheersing en in haar hand houdt zij een pijlenbundel, van ouds het symbool van de Nederlandse eenheid.
Een niveau onder de Nederlandse maagd bevinden zich de protagonisten van 1813. Natuurlijk te beginnen met, aan de voorkant, Willem Frederik, Prins van Oranje. Hij werd in 1813 door de leden van het Driemanschap uit Engeland, waar hij in ballingschap leefde, naar Nederland gehaald. Zoals bekend zou Willem Frederik zijn vader, stadhouder Willem V, niet opvolgen als stadhouder, maar als koning. Op het Monument is hij afgebeeld op het moment dat hij de eed aflegt op de grondwet op 30 maart 1814 – echter nog niet als koning, maar als soeverein vorst. Pas een jaar later, op 16 maart 1815, zou Willem de titel Koning der Nederlanden aannemen.
Aan de andere kant van het Monument staat het Driemanschap: Gijsbert Karel van Hogendorp, Adam François Jules Armand van der Duyn van Maasdam en Leopold van Limburg Stirum. Zij waren het die op 17 november 1813 in Den Haag het voortouw namen om te breken met het Franse bewind. Ze vormden een Voorlopig Algemeen Bestuur dat namens de prins van Oranje de teugels in handen nam. De drie staatslieden nodigden vervolgens per brief de prins van Oranje, die in Engeland verbleef, uit als soeverein vorst terug te keren naar Nederland.
“HET VADERLAND WEDEROM GEPLAATST
IN DEN RANG DER VOLKEN VAN EUROPA”.
Het is een citaat uit de brief die Gijsbert Karel van Hogendorp op 22 november 1813 aan de prins van Oranje stuurde. Onder de beelden van Godsdienst en Geschiedenis zijn bas-reliefs waarop de aankomst van de prins van Oranje te Scheveningen en een juichende Haagse bevolking zijn afgebeeld.
Het Monument in het klein
De beelden op het Monument zijn qua vorm vrijwel identiek aan die op de maquette. Maar er is één uitzondering: op de maquette draagt de Nederlandse maagd een Griekse hoofdtooi. Dat detail viel niet in de smaak bij de leden van de commissie-jury die vonden dat de maagd hierdoor teveel leek op een Griekse godin. De hoofdtooi werd aangepast, evenals de kleding van het Driemanschap, die volgens de jury wat te krap was. Na de totstandkoming van het Monument zijn alle gietmodellen vernietigd. Alleen de maquette van 1868 is bewaard gebleven.
Een moeizame totstandkoming
De plannen voor de oprichting van een gedenkteken voor de omwenteling van 1813 dateren van 1863. In dat jaar was het een halve eeuw geleden dat de prins van Oranje aan land kwam bij Scheveningen en de Nederlandse onafhankelijkheid was hersteld. Omdat de regering ervoor koos om geen viering te organiseren – men wilde Frankrijk niet voor het hoofd stoten – nam een groep particulieren daartoe het initiatief. Dit leidde al snel tot de oprichting van een Hoofdcommissie tot Oprigting van het Nationaal Gedenkteeken 1813. Deze liet zich niet afschrikken door de negatieve houding van de regering en schreef in 1863 een prijsvraag uit voor het ontwerp van een gedenkteken.
Het initiatief voor een gedenkteken maakte meteen de tongen los. Want waren de leden van de Hoofdcommissie wel de juiste personen? En wie moesten eigenlijk het centrum van de aandacht worden in het op te richten monument? Waren dat Van Hogendorp en zijn medestanders die de omwenteling in gang hadden gezet? Of toch koning Willem I, hoewel die pas op 30 november voet aan wal had gezet in Nederland? Vooral onder liberalen bestond de angst dat de koning centraal zou komen te staan en niet het herstel van de onafhankelijkheid en de grote rol die Van Hogendorp daarin gespeeld had.
Twee ontwerpen werden door de jury van de prijsvraag bekroond: de gezamenlijke inzending van beeldhouwer J.Ph. Koelman, hoofdleraar aan de Haagse Academie en van de Haagse gemeentearchitect W.C. van der Waeyen Pieterszen, en de inzending van de rooms-katholieke architect P.J.H. Cuypers. Er brak een felle pamfletstrijd uit die pas ophield toen de jury in 1864 een winnaar aanwees: het ontwerp van Koelman en van der Waeyen Pieterszen.
Na deze moeizame ontstaansgeschiedenis werd op 17 november 1869 het Nationaal Monument Plein 1813 onthuld door prins Frederik in aanwezigheid van koning Willem III.
