Nieuwe biografie van Anne Frank

De bekende biografie van Anne Frank, van de Weense historica Melissa Müller, verscheen oorspronkelijk in 1998 bij uitgeverij Bert Bakker in Amsterdam. Nog steeds geldt haar beschrijving als hét standaardlevensverhaal van Anne Frank, dé Nederlandse personificatie van de Holocaust. In de afgelopen vijftien jaar is er divers nieuw materiaal ontdekt, zoals enkele dagboekfragmenten, brieven van Otto Frank aan familie in Amerika en – dat is de belangrijkste nieuwe input – potentiële nieuwe verdachten van het verraad van de Joodse onderduikers in ‘Het Achterhuis’.

Anne Frank, de biografie beslaat tien chronologische hoofdstukken, waarbij hoofdstuk negen nieuw is toegevoegd. Laatstgenoemd hoofdstuk draagt theorieën aan over het verraad van de onderduikers en de mogelijke verdachten, van wie de kring is uitgebreid. Verder bevat de biografie een nawoord van Miep Gies, die de familie hielp onder te duiken, en een beschouwing van Laureen Nussbaum. Deze Nussbaum heeft vanaf 1977 tot heden onderzoek gedaan naar de literaire aspecten van Anne Franks dagboek. Zij plaatst nuttige kanttekeningen bij de in omloop zijnde A-, B- en C-versies van Annes geschriften. Aanvullend is nog een chronologische lijst opgenomen van de belangrijkste gebeurtenissen, evenals een index.

Margot huilt geluidloos

Het eerste hoofdstuk opent meteen in volle dramatiek: het beschrijft de arrestatie van de onderduikers in Het Achterhuis door de SD en de Amsterdamse politie. Müllers narratieve en spannende schrijfstijl sleept de lezer zover mee het verleden in, dat dit haast voelbaar wordt voor de lezer:

Acht Joden in één klap. Een verrassend goede ochtend. ‘Waar is uw geld, waar zijn uw bezittingen?’ vraagt Silberbauer op een dreigende, bevelende toon. Vlug, vlug, geen tijd te verliezen. De acht gevangenen maken en beheerste indruk. Alleen Margot huilt geluidloos.   (pagina 20)

Het volgende hoofdstuk leidt ons naar Frankfurt, waar Otto en Edith Frank met hun kinderen Margot en Anne opgroeiden. Anne zag het levenslicht op 12 juni 1929 en was een huilerig en druilerig kind, dat graag haar eigen zin doordramde. Ze kwam slechts vier maanden voor de dramatische Beurskrach in New York ter wereld, die ook Duitsland meetrok in de economische misère. “De schuldigen waren snel gevonden: de Joden.” (pagina 35) In Hitlers Mein Kampf had vader Otto Frank al gelezen wat Hitler allemaal van plan was met de Joden. Nu de NSDAP sterk begon te groeien, paste de familie Frank op zijn tellen. Voorzichtig kwam het idee van emigratie op, maar daarvoor was nog een finale zet nodig.

Frank en Holländer

Financieel gezien werd de situatie voor Otto en zijn gezin steeds penibeler, zo leert hoofdstuk drie. Vader Frank werkte bij het Bankiershuis Michael Frank – eigendom van een familielid – dat vanaf 1932 op de rand van de afgrond was geraakt. Het jaar erop kwamen Hitler en consorten aan de macht en barstte in Duitsland openlijke antisemitische terreur los, die onder meer bestond uit openbare boekverbrandingen van Joodse geschriften, het verbod om bij Joodse winkels te kopen, de afzondering van Joodse kinderen op school, ontslag voor Joodse onderwijzers, enzovoort. De familie Frank koos eieren voor zijn geld:

Hartje zomer van het jaar 1933 had Otto Frank zijn beslissing genomen: het gezin zou naar Nederland emigreren. Hij reisde naar Amsterdam om de verhuizing van in gezin voor te bereiden.

Een aardig detail is dat Edith Frank van haar meisjesnaam Holländer heette, maar in de buurt waar ze terechtkwamen woonden ook veel Duitsers. In Amsterdam maakte Anne Frank snel vrienden, en dan vooral onder jonge Joodse buurtgenoten die ook uit Duitsland gevlucht waren. De Rivierenbuurt waar de familie Frank een woning betrok, bestond al snel voor een derde uit Joodse inwoners. Althans, voor ongeveer een decennium.

45 euro per Jood

Hoofdstuk vijf en zes behandelen de aanloop naar en het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, waarna in de twee daaropvolgende hoofdstukken de onderduikperiode van de familie aan bod komt. Hier vormt het intieme dagboek van Anne Frank uiteraard een belangrijke informatiebron.

Het interessantste nieuwe element in deze herziene editie is hoofdstuk negen, waarin de vraag opgeworpen wordt wie de familie Frank zou hebben (kunnen) verraden. Een schokkende passage in het begin van dit hoofdstuk meldt, als opwarmertje:

…7,50 gulden kregen de verraders – dat komt overeen met ongeveer 45 euro -, het dubbele bedrag voor een crimineel, dus voor een Jood die een overtreding had begaan, en later zelfs 25 gulden voor iedere aan het mes geleverde onderduiker. Verraders waren veelal agenten van de Amsterdamse politie, maar ook medewerkers van het Zentralstelle für Jüdische Auswanderung. (pagina 275)

Diverse potentiële verdachten worden aan de lezer voorgesteld. De belangrijkste was altijd Willem Gerard van Maaren, de chef van het magazijn onder Het Achterhuis. Hij vond de portemonnee van een van de onderduikers (met geld en identiteitsgegevens van een Jood) en was daardoor op de hoogte van de verborgen inwoners. Een zekere Arthur Lewinsohn, die in het magazijn wel eens experimenten deed, streept Müller door als verdachte. Andere mogelijke verraders zijn de nieuwe eigenaar van het pand, boeven die tot drie keer toe inbraken in het magazijn onder Het Achterhuis, de nachtwaker Martinus Slegers, de NSB’ers Cornelis den Boef en Gezinus Gringhuis, de groenteboer Henk van Hoeve en Lena Hartog, de vrouw van een van de magazijnhelpers.

Enigszins teleurstellend is dat Müller niet met overtuigende bewijzen komt om één of slechts enkele personen als hoofdverdachten aan te wijzen, maar alleen mogelijke verdachten beschrijft. De cirkel van verdachten wordt nauwelijks kleiner, eerder groter. Dit doet echter weinig af aan de mooie heruitgave van deze boeiende en uitstekend leesbare biografie.

Boek: Anne Frank – Melissa Müller