Operatie Walküre: de bekendste mislukte aanslag op Adolf Hitler

In juli 1944 probeerde een groep hooggeplaatste Duitse militairen, politici en prominente burgers om Adolf Hitler uit de weg te ruimen en een staatsgreep te plegen. Deze coup staat bekend als Operatie Walküre of als het Juli-complot. De staatsgreep mislukte hopeloos. Wat gebeurde er precies in de periode vóórafgaand aan Operatie Walküre? Waarom mislukte deze aanslag en welke represailles namen de nazi’s na afloop van Walküre?

Operatie Walküre, uitgevoerd op 20 juli 1944 in Hitlers bunker de Wolfsschanze in Oost-Pruisen, staat bekend als de beroemdste mislukte aanslag op Hitler. In totaal zijn er 42 aanslagen op Hitler uitgevoerd, die – soms om de meest bizarre redenen – stuk voor stuk faalden. Ook het project Walküre zou jammerlijk mislukken.

Herkomst van de naam Operatie Walküre

In 1943 begonnen enkele hoge Duitse officieren met het smeden van een plan om Adolf Hitler uit de weg te ruimen. Deze operatie gaven ze de codenaam Unternehmen Walküre (Operatie Walküre) mee. Deze codenaam kaapten ze van een reeds bestaand plan dat al langer in het Duitse leger bestond voor een tegen-operatie mocht er in Duitsland een opstand uitbreken. Wanneer burgers, mensen in concentratiekampen of krijgsgevangenen zich tegen het nationaalsocialistische regime zouden keren, kon de Wehrmacht ingrijpen met het plan-Walküre.

Het cynische was dat een groep hooggeplaatste Duitse militairen die Hitler omver wilde werpen, door Walküre op de hoogte was van de tegenmaatregelen die de Wehrmacht bij een opstand zou nemen. Ze konden de zwakke punten in Unternehmen Walküre analyseren en benutten. En namen vervolgens deze codenaam over voor hun eigen plannen om een staatsgreep te plegen.

De complotplegers en het plan achter Walküre

De belangrijkste deelnemers die bij het plan-Walküre betrokken waren, hadden hoge posities in het Duitse leger. De bekendste naam was Claus Schenk von Stauffenberg (1907-1944), een Duitse Wehrmacht-officier. Verder waren reserveofficier Fritz-Dietlof Graf von der Schulenburg (1902-1944), generaal-majoor Henning von Tresckow (1901-1944), Erwin von Witzleben (1881-1944), Carl Friedrich Goerdeler (1884-1945), Ludwig Beck (1880-1944) en de chef van de Kriminalpolizei Arthur Nebe (1894-1944) prominente namen onder de complotplegers. De motieven van de deelnemers liepen uiteen van verzet en afschuw over het antisemitisme van de nazi’s en christelijke principes en ethiek, tot het inzicht dat de oorlog verloren en een zinloze activiteit was.

Het doel van bovengenoemde complotplegers, de totale groep bestond uit zo’n tweehonderd personen, was de groten van het Derde Rijk – Adolf Hitler, Heinrich Himmler en (indien mogelijk ook) Hermann Göring – tegelijkertijd uit de weg te ruimen. Dit moest gebeuren door een bom te gebruiken, die tijdens een militaire briefing in de Wolfsschanze zou ontploffen. Deze privébunker van Hitler was namelijk toegankelijk voor Von Stauffenberg, omdat hij als stafchef van het reserveleger toegang had tot Hitlers besprekingen in Oost-Pruisen. Na de aanslag zou Stauffenberg op de vlucht slaan en zouden de complotteurs de macht in Berlijn en Parijs overnemen, met Ludwig Beck als tijdelijke president. Vervolgens zou na deze staatsgreep de Tweede Wereldoorlog beëindigd moeten worden.

De uitvoering van Walküre

Een eerste plan om een bom tot ontploffing te brengen, op 11 juli 1944, werd afgeblazen toen bleek dat Heinrich Himmler (1900-1945) niet op de betreffende bespreking aanwezig zou zijn. Ook een tweede mogelijkheid, op 15 juli, ging vlak voor de uitvoering niet door. Himmler was wederom aanwezig. Om te voorkomen dat het plan uitlekte, besloten Von Stauffenberg en consorten op 20 juli 1944 toe te slaan, ook al waren Himmler en Göring die dag niet bij de bespreking in de Wolfsschanze aanwezig.

De bespreking in Hitlers bunker zou om 12.30 uur beginnen. Een half uur voor aanvang prepareerde Claus von Stauffenberg in een kamer, samen met mede-aanslagpleger en Wehrmacht-officier Werner von Haeften (1908-1944), de bommen. Deze zouden ze in werking zetten en in een aktetas verstoppen om in de buurt van Hitler gezet te worden. Daarna zou Von Stauffenberg onder het mom van een telefoontje de bunker verlaten en op de vlucht slaan.

Operatie Walküre liep echter uit op een deceptie. Om diverse redenen overleefde Adolf Hitler de aanslag en liep hij slechts enkele lichte verwondingen op. Cruciaal was bijvoorbeeld dat Von Stauffenberg eerder naar de briefing werd geroepen. Hitler verwachtte die dag namelijk bezoek van Benito Mussolini, de voorman van het Italiaanse fascisme, en vervroegde daarom de briefing. Hierdoor kon maar één van beide kneedbommen tot ontsteking gebracht worden. Verder was, omdat het erg warm was, de briefing verschoven van de betonnen ruimte naar de kaartenkamer. Dit was een houten gebouw van circa 12 bij 5 meter met drie grote ramen erin. Hierdoor zou de explosie minder impact hebben. Ten derde hing Hitler op het moment dat de bom ontplofte boven een sterke tafel van hardhout, die het grootste deel van de klap opving. En ten slotte, dat was een vierde toeval, heeft vermoedelijk iemand de aktetas bij Hitlers voeten vandaan gehaald en verplaatst.

Bij de explosie op die 20e juli 1944, die rond 12.43 uur plaatshad, vielen vier doden. Maar Hitler raakte slechts lichtgewond. Von Stauffenberg was gevlucht, dacht dat Hitler gedood was en ging richting Berlijn om de staatsgreep rond te maken. Tot grote schrik van de complotplegers was rond 19.00 uur op de Duitse radio te horen dat Hitler helemaal niet dood was. Het waren Albert Speer en Joseph Goebbels die dit radiobericht in elkaar draaiden.

Er ontstond grote verwarring onder de complotplegers. Toen steeds meer mensen afhaakten en er allerlei communicatiestoornissen ontstonden, brak er chaos uit. Om 23:15 waren de belangrijkste leiders van de samenzweerders, onder wie Beck, Von Haeften en von Stauffenberg, gearresteerd. De couppoging was mislukt.

Om 1.00 uur in de nacht van 20 op 21 juli 1944 kwam Hitler zelf op de radio, waarmee de laatste hoop op zijn dood vervloog. Hitler sprak onder meer:

“Eine ganz kleine Clique ehrgeiziger, gewissenloser und zugleich verbrecherischer dummer Offiziere hat ein Komplott geschmiedet, um mich zu beseitigen […]. Es ist ein ganz kleiner Klüngel verbrecherischer Elemente, die jetzt ausgerottet werden.”

Op dat moment waren enkele complotplegers al geëxecuteerd. Om 00:15 uur kregen Von Stauffenberg, Von Haeften, Friedrich Olbricht (1888-1944) en Albrecht Mertz von Quirnheim (1905-1944) in volgorde van rang de kogel, terwijl ze voor een zandwal stonden.

De gevolgen van de mislukte staatsgreep

De gevolgen van de mislukte aanslag op Hitler waren ingrijpend. In de maanden na Operatie Walküre pakte de Wehrmacht circa 200 personen op van wie zij vermoeden dat deze betrokken waren bij de samenzwering en stelde hen terecht, meestal na een showproces in het Volksgerichtshof onder leiding van opperrechter Roland Freisler (1893-1945) terechtgesteld. De processen tegen de Walküre-aanslagplegers (in het Duits Attentäter genoemd) vonden plaats van 7 augustus 1944 tot maart 1945. Tijdens negen procesdagen, van augustus tot oktober 1944, maakten de nazi’s opnames van de processen.

Op beschuldiging van hoogverraad kregen de veel betrokkenen van het Juli-complot de doodstraf. Veldmaarschalk Erwin von Witzleben werd na het showproces – geleid door Roland Freisler – opgehangen aan een pianosnoer, dat via een grote vleeshaak langzaam omhoog getrokken werd. Intussen legden SS’ers Von Witzleben tragische doodstrijd vast op bewegend beeld. Zo kon Adolf Hitler, die een enorme filmfan was, de video later nog eens terugkijken. Overigens was Von Witzleben niet de enige die met een pianodraad gedood werd: ongeveer tachtig personen overkwam dit trieste lot.

Henning von Tresckow pleegde een dag na de aanslag zelfmoord. Hij ging er van uit aan het licht zou komen wat hij gedaan had om het verzet te mobiliseren. In een laatste gesprek met zijn adjudant zei hij onder meer:

“Nu zal iedereen over ons heen vallen en ons de huid vol schelden. Maar ik ben ervan overtuigd, en nu meer dan ooit, dat we juist hebben gehandeld. Ik geloof dat Hitler de aartsvijand is, niet alleen van Duitsland, maar van de hele wereld.”

De gezinnen van de hoofdverdachten, vrouwen met kinderen, werden door de nazi’s direct naar concentratiekampen doorgestuurd. Het betrof ongeveer 150 verwanten van de complotteurs. Hitlers trawanten pakten verder naar schatting nog eens 7000 mensen op, die veelal ook in strafkampen terechtkwamen. Ten slotte stuurden de nationaalsocialisten tientallen minderjarige familieleden van de aanslagplegers naar weeshuizen. Daar zouden ze tot het einde van de oorlog vastgehouden worden. Deze maatregel stond bekend als Sippenhaftung (‘bloedwraak’), waarbij de familie van personen die een scheve schaats reden opgepakt en in het gevang gegooid werden.

Op 2 augustus 1944 kreeg de Wehrmacht een special afdeling, de zogenoemde Ehrenhof der Wehrmacht, die potentiële aanslagplegers en dissidenten uit het Duitse leger moest opsporen en uit het leger moest weren om toekomstige aanslagen te voorkomen.

De film Valkyrie (2008)

In 2008 kwam de film Valkyrie uit, onder regie van Bryan Singer. In deze film speelt Tom Cruise de rol van Claus von Stauffenberg en Carice van Houten diens vrouw. De film duurt twee uur en kostte zo’n 80 miljoen dollar. Er was met name kritiek op de keuze voor Cruise als hoofdrolspeler. Toen de film werd opgenomen, was Cruise namelijk 45, terwijl Von Stauffenberg indertijd negen jaar jonger was. Daarbij was Cruis met zijn 1 meter 70 een stuk kleiner dan de historische actor zelf, die 1 meter 85 lang was.

Overzicht van Boeken over Adolf Hitler

Trailer van de film Valkyrie

Bronnen ▼