De moord op Patrice Lumumba (1925-1961)

Bij de Congolese gemeenschap in Brussel blijft de moord op Patrice Lumumba, nu meer dan vijftig jaar geleden, nog steeds een gevoelig onderwerp. De brutale executie van de eerste democratisch verkozen premier van de voormalige Belgische kolonie roept inderdaad nog altijd veel vragen op. Een relaas:

Lumbuba’s jonge jaren

We schrijven twee juli 1925. De plaats: Belgisch Congo. In Onalua, een dorpje in de regio Katako-Kombe van de provincie Kasai wordt Isaïe Tasumbu geboren. De jonge Isaïe loopt school bij de missionarissen en besluit al op vrij jeugdige leeftijd zijn naam te wijzigen in Patrice Lumumba. Hij vindt kort nadien werk als klerk bij een mijnbouwbedrijf in de provincie Kivu. In zijn vrije tijd ontpopt Lumumba zich als een autodidact en omstreeks 1945 treedt hij als verslaggever in dienst bij een lokale krant in Leopoldstad (het huidige Kinshasa) en vervolgens in Stanleystad (het huidige Kisangani). In die periode publiceert hij verscheidene artikelen en neemt zijn naamsbekendheid toe.

Ontluikend politiek bewustzijn

De voortdurende ontginning van Congo’s grondstoffen en rijkdommen evenals de uitbuiting en vaak minachtende houding van de blanken tegenover de zwarte bevolking, deden bij Lumumba de roep naar zelfbestuur steeds luider klinken. Een reactie kon niet uitblijven en in 1955 richtte hij de “Association du Personnel Indigène de la Colonie” op, een liberaal georiënteerde vereniging die de belangen van de Congolese ambtenaren en werknemers moest behartigen.

Drie jaar later, in oktober 1958, stichtte hij zijn eigen politieke partij, het “Mouvement National Congolais” kortweg MNC. In december van hetzelfde jaar nam hij deel aan de Pan-Afrikaanse conferentie in de Ghanese hoofdstad Accra, waar hij zijn streven naar een onafhankelijk Congo niet onder stoelen of banken stak.

De aanloop tot Belgisch-Congo’s ontvoogding

Eind jaren vijftig van de vorige eeuw werd het overduidelijk dat het onafhankelijkheidsproces van de kolonies op het Afrikaanse continent niet meer te stuiten was. Toen in januari 1959 in Leopoldstad bij een uit de hand gelopen manifestatie tegen het Belgisch bestuurlijk gezag zware rellen uitbraken met verscheidene doden tot gevolg, besloot koning Boudewijn de onafhankelijkheid van Congo bespreekbaar te maken. De Belgische regering wilde kost wat kost vermijden dat het in een uitzichtloze koloniale oorlog zou belanden, zoals Frankrijk was overkomen in Algerije, en stuurde aan op een quasi onmiddellijke ontvoogding. Begin 1960 werd in Brussel een rondetafelconferentie belegd met de voornaamste Congolese politieke leiders. Alle deelnemers werden het opmerkelijk snel eens: algemene verkiezingen in mei en de volledige onafhankelijkheid of ‘Dipenda’ zoals de Congolezen het noemden, op dertig juni 1960.

Lumumba’s MNC vormde een kartel met het ABAKO, de “Alliance des Bakongos” van Joseph Kasavubu (1913-1969). De electorale alliantie won met ruime meerderheid de verkiezingen en er werd afgesproken dat Kasavubu president zou worden en Lumumba eerste minister.

Protocolair en diplomatiek gedonder

Op negentwintig juni 1960 ontfutselde de Congolese nationalist, Ambroise Boimbo, de ceremoniële sabel van koning Boudewijn toen die in een open wagen van de luchthaven op weg was naar Leopoldstad om er de volgende dag de onafhankelijkheid van Congo uit te roepen. Het op het eerste gezicht eerder triviaal incident had echter voor heel wat Congolezen een grote symbolische betekenis. Voor hen stond het afhandig maken van de sabel immers gelijk met het ontnemen van Boudewijn’s macht.

Tijdens de onafhankelijkheidsceremonie, de dag nadien, ontstond alweer een nieuw incident. In aanwezigheid van de talrijke aanwezige hoogwaardigheidsbekleders en koning Boudewijn nam Lumumba geheel onverwachts het woord. In niet mis te verstane bewoordingen hekelde hij het Belgisch koloniaal beleid dat jarenlang de zwarte bevolking had vernederd en de natuurlijke rijkdommen van het land had geplunderd. Het Hof en de ministeriële kringen van België beschouwden de misprijzende toon van de toespraak als uitermate beledigend en zouden het Lumumba nooit vergeven…

Tweespalt en chaos

Het pas onafhankelijk geworden Congo werd al spoedig gekenmerkt door politieke onrust en rellen. Reeds in juli 1960 scheurde de provincie Katanga onder leiding van Moïse Tsombe (1919-1969) zich af. Enkele dagen later riep ook Albert Kolonji (1929-2015) de soevereiniteit uit van de mijnbouwprovincie Kasai. Daarop besloot België troepen te sturen naar haar voormalige kolonie om haar landgenoten te beschermen.

De Congolezen beschouwden dit als een regelrechte schending van hun pas verworven zelfbeschikkingsrecht en vroegen de hulp van de Verenigde Naties om een eind te maken aan de afscheidingsbewegingen en de Belgische militaire interventie. Het door de VN gestuurde contingent Blauwhelmen kon de situatie echter niet onder controle krijgen en vertwijfeld zocht Lumumba steun bij de Sovjet-Unie.

In volle Koude Oorlog zagen de Verenigde Staten dit met lede ogen aan en oefenden druk uit op Kasavubu om Lumumba uit zijn ambt te ontslaan. Deze zag de bui hangen en nam zelf de macht over door Kasavubu als president af te zetten. Daarmee had de politieke instabiliteit in het land haar hoogtepunt bereikt. De toen nog onbekende legerkolonel Joseph Mobutu (1930-1997) pleegde hierop samen met enkele Kasavubu getrouwen een feitelijke machtsovername en plaatste Lumumba onder huisarrest.

De politieke liquidatie

Eind november 1960 wist Lumumba zijn bewakers te verschalken en wilde hij zich naar Stanleystad begeven, waar hij op de sympathie kon rekenen van talrijke aanhangers. Onderweg werd hij echter herkend en in Port-Francqui, het huidige Ilebo, door de soldaten van Mobutu gearresteerd en geboeid terug naar Leopoldstad overgebracht.

Op 17 januari 1961 werd Lumumba aan de Katangese opstandelingen uitgeleverd en nog dezelfde nacht samen met twee van zijn politieke medewerkers, de minister van Binnenlandse Zaken Maurice Mpolo en de Senaatsvoorzitter Joseph Okito geëxecuteerd door een inderhaast bijeengeroepen vuurpeloton. De precieze omstandigheden waarin deze brutale terechtstelling zich afspeelde, waren lange tijd gehuld in een waas van geheimzinnigheid en het onderwerp van heel wat speculatie.

Enige duidelijkheid kwam er toen de voormalige Belgische inspecteur-generaal van de Katangese politie, Gerard Soete (1920-2000), op de vooravond van zijn overlijden toegaf de opdracht gekregen te hebben om de stoffelijke resten van Lumumba en zijn twee kompanen op te graven en ze definitief te laten verdwijnen. De lijken werden volgens het relaas van Soete in stukken gezaagd en nadien opgelost in zwavelzuur. Deze in 1999 afgelegde bekentenis leidde tot de oprichting van een parlementaire onderzoekscommissie die in 2002 de Belgische regering noopte haar verontschuldigingen aan het Congolese volk te betonen voor het aandeel van België in de moord op Patrice Lumumba.

Het ‘reizend’ standbeeld van Lumumba

Begin 2018 werd in de Brusselse Ravensteingalerij een levensgroot standbeeld van Lumumba onthuld. De sculptuur is het werk van de in Congo-Brazaville geboren kunstenares Rhode Makoumbou. Bedoeling is het beeld nadien tijdelijk op diverse locaties te plaatsen om zo de figuur van de eerste Congolese premier onder het voetlicht te brengen.

Boek: Congo – Een geschiedenis | David van Reybrouck