‘Als iemand zou worden gevraagd in welke periode van de wereldgeschiedenis het menselijk ras het gelukkigst en welvarendst is geweest, zou hij zonder aarzeling het tijdvak tussen de dood van Domitianus en de troonsbestijging van Commodus [96-180 n.Chr.] noemen. Het enorme gebied van het Romeinse rijk werd met absolute macht geregeerd, waarbij rechtschapenheid en wijsheid de richtsnoeren waren.’
Edward Gibbons oordeel over het Romeinse Rijk op zijn hoogtepunt was zeer genereus en onderstreepte het belang van zijn hoofdthema bij de beschrijving van het verval en de ondergang van het rijk. Vanuit het perspectief van de late achttiende eeuw was het niet onredelijk. Het Europa van Gibbons tijd was verdeeld in grote en kleine koninkrijken die altijd om de macht streden en vaak oorlog voerden, terwijl Noord-Afrika en Azië, terecht of ten onrechte, primitief leken. Onder Rome was dit hele gebied verenigd geweest en deelde het dezelfde hoge Grieks-Romeinse cultuur. Het was een monarchie, enigszins verhuld door ‘het beeld van vrijheid’, maar intrinsiek goed wanneer de monarch een fatsoenlijke en capabele man was. De monumenten van de Romeinse voorspoed (tempels, wegen, aquaducten, circussen en bogen) waren tot in de dagen van Gibbon bewaard gebleven. De meeste zijn er nog steeds en eeuwen van archeologische opgravingen hebben er nog veel meer aan het licht gebracht, naast tal van andere grote en kleine voorwerpen. Het rijk was welvarend omdat er vrede heerste en de oorlogvoering naar de door het leger bewaakte grenzen was verbannen. Dat was de Pax Romana of Romeinse vrede, die het grootste deel van de bekende wereld tot bloei liet komen.
Nog altijd staan mensen versteld van de technische vaardigheden van de Romeinen en de kennelijke moderniteit van hun wereld. Dit beeld van hoge ontwikkeling staat naast dat van decadentie, van de onderliggende onmenselijkheid van massale slavernij, bloederige gladiatorenspelen en de grillige, zeer persoonlijke wreedheid van krankzinnige en verdorven keizers. Maar ondanks dat heerst er een gevoel dat de wereld aan de overkant van Romes grenzen troosteloos en grimmig was. Rome was de beschaafde wereld en de grenzen ervan werden gemarkeerd door barrières als de Muur van Hadrianus, die nog altijd als herinnering aan het verloren rijk door de heuvels van Northumbria kronkelt. Feitelijk was die muur ongebruikelijk en waren zulke lineaire grenzen zeldzaam. Toen Rome instortte, zonk Europa weg in de duistere middeleeuwen, raakten geletterdheid en wetenschappelijke kennis vrijwel in vergetelheid en woedden er oorlogen en allerlei geweld waar ooit vrede had geheerst.
Vrede is tegenwoordig bijna even zeldzaam als het voor Gibbon en zijn tijdgenoten was, en als de Romeinen werkelijk een lange periode van vrede in een zo groot gebied wisten te bewerkstelligen, dan verdient dat studie en uitleg. Voor de auteurs van de oude wereld, zowel Grieken als Romeinen, was het prijzen van de vrede een gemeenplaats, maar ze accepteerden ook zonder meer dat er vaak oorlogen werden gevoerd. Het woord pax begon in de eerste eeuw v.Chr. iets te betekenen dat dicht bij onze ‘vrede’ in de buurt komt. De vrede werd bezongen door dichters en vaak aangewezen als de meest begerenswaardige staat. Romeinse keizers lieten zich erop voorstaan dat ze de vrede bewaarden en soms werd de uitdrukking ‘Romeinse vrede’ gebruikt bij de opsomming van al het goeds dat het rijk had gebracht. Maar ze spraken ook veel over de glorie van de overwinning. Het woord imperator, waarvan het Franse empereur en Engelse emperor, ‘keizer’, is afgeleid, betekent ‘zegevierende generaal’ en de reputatie van een keizer liep flinke schade op wanneer zijn troepen ernstige verliezen leden, of hij het leger persoonlijk aanvoerde of niet.
Oorlogvoering speelde een centrale rol in de geschiedenis van Rome en dankzij hun vele oorlogen veroverden de Romeinen een imperium dat zich uitstrekte van de Atlantische Oceaan tot de Eufraat en van de Sahara tot het noorden van Brittannië. De enorme omvang ervan is nog altijd indrukwekkend: geen enkele andere wereldmacht heeft ooit alle landen rond de Middellandse Zee beheerst. Dat dit rijk tot stand kwam in een tijd voordat er moderne communicatie- en transportmiddelen bestonden is al opzienbarend, maar het grootste wonder is dat het zo lang heeft bestaan. Sicilië, de eerste Romeinse provincie, bleef meer dan achthonderd jaar onder Romeins gezag. Brittannië, een van de laatste aanwinsten, was drieënhalve eeuw Romeins. Een oostelijk rijk dat zichzelf als Romeins beschouwde overleefde zelfs nog langer, en sommige streken waren vijftien eeuwen ‘Romeins’. Andere leiders en machten, met voorop Alexander de Grote en Djengis Khan, veroverden hun gebied veel sneller dan de Romeinen, en een handjevol beheerste een groter gebied, ongeveer een kwart van de wereldbol in het geval van het Britse Rijk. Maar geen van die wereldmachten bleef zo lang bestaan en het valt te betwijfelen of enig ander rijk zo veel invloed op de latere geschiedenis heeft gehad.
Dat de Romeinen oorlogszuchtig en agressief waren, behoeft nauwelijks betoog want zonder geweld komen er geen wereldrijken tot stand en blijven ze niet overeind. Exacte cijfers zijn onmogelijk te geven maar we kunnen gerust zeggen dat er in de loop van de eeuwen miljoenen mensen zijn omgekomen in de oorlogen van Rome, dat er miljoenen tot slaaf werden gemaakt en dat er nog meer onder Romeinse heerschappij leefden, of ze dat wilden of niet. De Romeinen waren imperialisten, een woord dat is afgeleid van het Latijnse imperium, hoewel zij daar een iets andere betekenis aan gaven dan wij tegenwoordig. Ook deze constatering is vanzelfsprekend. Het succes van de Romeinen suggereert dat ze goed waren in oorlogvoering en in het politieke spel om anderen te overheersen. Andere rijken hebben iets dergelijks gedaan, hoewel er niet één het grote Romeinse talent bezat om anderen op te nemen. Toen het rijk in het westelijke Middellandse Zeegebied uiteindelijk instortte, was er geen spoor van onafhankelijkheidsbewegingen in een van de provincies, in schril contrast tot de situatie bij het uiteenvallen van de twintigste-eeuwse wereldrijken na 1945. Het systeem om hen heen raakte in verval, maar niettemin wilden de inwoners van de provincies Romeins blijven. Een wereld zonder Rome was nauwelijks voorstelbaar en had kennelijk weinig aantrekkingskracht.
Dat is althans de traditionele zienswijze, die in grote lijnen ook de populaire opvatting over Rome weerspiegelt. In de wetenschappelijke wereld veranderen de opvattingen veel vaker, en elke historicus of archeoloog die zich met deze periode bezighoudt zou heel wat kanttekeningen bij dit overzicht kunnen zetten; sommigen zouden het zelfs volkomen van de hand wijzen. Laten we voorlopig alleen vaststellen dat de werkelijkheid aanzienlijk gecompliceerder is dan deze globale samenvatting. Wat echter wel vaststaat is dat de Romeinen hun macht bijzonder lang uitoefenden en dat die heerschappij grote delen van het rijk lange perioden zonder militaire activiteit, laat staan openlijke oorlogvoering, opleverde.
Boek: Pax Romana. Oorlog en vrede in de Romeinse tijd – Adrian Goldsworthy
