Razzia van Putten – 2 oktober 1944

De mannen van Putten
5 minuten leestijd
Vrouwtje van Putten. Monument ter nagedachtenis aan de razzia van Putten, ontworpen door Mari Andriessen
Vrouwtje van Putten. Monument ter nagedachtenis aan de razzia van Putten, ontworpen door Mari Andriessen (CC BY-SA 4.0 - HenkvD - wiki)

De razzia van Putten vond plaats op 1 en 2 oktober 1944, toen Duitse troepen een vergeldingsactie uitvoerden in het Nederlandse dorp Putten. Maar liefst 659 mannen, vrijwel de gehele mannelijke beroepsbevolking, werden tijdens de razzia van Putten op transport gesteld naar concentratiekampen. Van hen keerden er slechts 48 levend terug.

Vrouwtje van Putten
Vrouwtje van Putten
Het beeld ‘Het vrouwtje van Putten’ spreekt boekdelen. Een vrouw alleen die met een zakdoek in haar hand kijkt naar de Oude Kerk, de plek vanwaar de ‘mannen van Putten’ werden weggevoerd.

Ieder jaar op 2 oktober wordt de razzia van Putten bij dit indringende beeld herdacht. Winkels sluiten dan eerder en in het centrum is een indrukwekkend soort stilte te voelen. Voor ‘Het Vrouwtje van Putten’, een creatie van de beroemde beeldhouwer Mari Andriessen, is een groot perk te zien waar 660 vierkanten de weggevoerde mannen uitbeelden. Bij het monument worden tijdens de herdenking kransen gelegd en de honderden aanwezigen zingen gezamenlijk Psalm 84. Dat lied zongen de weggevoerde mannen ook voor ze op transport werden gesteld.

Aanleiding

De Duitsers besloten een razzia te houden in het dorp nadat in de nacht van 30 september op 1 oktober 1944 leden van het Puttense verzet een aanslag pleegden bij de Oldenallerbrug tussen Putten en Nijkerk. Een auto van de Duitse Wehrmacht werd beschoten en een Duitse officier en een van de verzetsleden kwam om het leven. Twee Duitse korporaals wisten te ontvluchten en een zwaargewonde officier vluchtte naar een boerderij. Vanuit die boerderij contacteerde hij de hulptroepen.

Deportatie van inwoners van Putten (Kamp Amersfoort)
Deportatie van inwoners van Putten (Kamp Amersfoort)

De Duitsers besloten dat de verzetsactie gewroken moest worden. Generaal Friedrich Christiansen liet het hele dorp omsingelen en zorgde ervoor dat de mannen van de vrouwen werden gescheiden. Vervolgens werden ruim honderd woningen in brand gestoken. Zes mannen en een jonge vrouw werden rond die tijd neergeschoten.

Friedrich Christiansen (CC BY-SA 3.0 nl - wiki)
Friedrich Christiansen (CC BY-SA 3.0 nl – wiki)
In totaal deporteerden de Duitsers 659 mannen naar Kamp Amersfoort. Hier werden 58 mannen vrijgelaten. De overige mannen belandden hierna in concentratiekampen als Bergen-Belsen, Beendorf en Ladelund. Dertien mannen wisten tijdens het transport naar deze kampen te ontkomen. Ze sprongen uit de trein.

Herdenkingscentrum

Vlakbij het monument ter nagedachtenis aan de razzia is een herdenkingscentrum te vinden. De Puttense stichting Oktober 44 onderhoudt dit centrum. Hier zijn onder meer de namen te lezen van de weggevoerden en is een permanente expositie te vinden over de gebeurtenissen van 1 en 2 oktober 1944. Op de website van deze stichting is ook veel documentatie te vinden over de Puttense razzia. Over de bijeengedreven mannen valt bijvoorbeeld te lezen:

De mannen werden naar buiten geroepen op het kerkplein, zij werden in een U-vorm opgesteld, voor hen soldaten met mitrailleurs, die ook op de twee hoeken stonden opgesteld, iedereen dacht dat zij werden gefusilleerd. Telkens weer knielden de soldaten bij de mitrailleurs neer, maar er gebeurde niks….. De inmiddels gearriveerde vrouwen werden op een afstand gehouden, maar zo dat zij konden zien wat er zich afspeelde op het plein. Kinderen strekten huilend hun armpjes uit naar hun vader, zij werden lachend en ruw door de soldaten teruggedrongen, veel vrouwen huilden bij dit aanzien. Dit schouwspel duurde tot een uur of elf.

Bij de Oude Kerk van Putten is een gedenkteken te vinden met het opschrift ‘van hier werden zij weggevoerd’. Koningin Juliana onthulde dit monument op 2 oktober 1947.

Fragment over de razzia van Putten in de televisieserie ‘De Oorlog’

Herdenkingen

De razzia sloeg diepe wonden in de gemeenschap van het christelijke dorp. Veel Puttense families verloren een of meerdere mannelijk familieleden aan de razzia. De eerste herdenking vond al plaats in 1946 bij de Oude Kerk, vanwaar de mannen op die zwarte dag in 1944 waren weggevoerd. Sinds 1949 worden de herdenkingen gehouden bij ‘het vrouwtje van Putten’.

Tot aan de jaren zeventig werd de razzia jaarlijks herdacht. Toen liep de belangstelling terug. “In de jaren ’70 hebben we zelfs een paar jaren helemaal geen herdenking gehad”, vertelt Gert van Dompseler van Stichting Oktober ’44. “Pas toen onze stichting werd opgericht in 1982 kwam er weer meer belangstelling.” Sinds dat jaar organiseert de stichting jaarlijks de herdenking. In 2014 werd de herdenking bijvoorbeeld bijgewoond door minister-president Mark Rutte. Ook leden van het koningshuis woonden de herdenkingen verschillende keren bij. Naast de al genoemde Juliana, reisde bijvoorbeeld ook koningin Beatrix twee keer naar Putten om de herdenkingen bij te wonen. In 1994 bij de vijftigste herdenking en in 2019 nogmaals, ter gelegenheid van de vijfenzeventigste herdenking bij. Koning Willem-Alexander woont de herdenking van 2024 bij.

Overlevingsmentaliteit

Razzia van Putten, gravure
Razzia van Putten, gravure
In 2013 bracht de in Putten geboren hoogleraar Beatrice de Graaf in het programma Zomergasten het drama landelijk onder de aandacht. Ze liet toen onder meer een televisiefragment zien waarin psychiater Andries van Dantzig (1920-2005), zelf ex-gevangene, uitlegde waarom volgens hem zo weinig van de weggevoerde Puttenaren de oorlog overleefden. Volgens de psychiater kwam dit onder meer door de protestantse achtergrond van de Puttenaren. Ze zouden hierdoor te veel hebben berust in hun lot. De Puttenaren werkten te hard en hadden geen overlevingsmentaliteit.

Beatrice de Graaf wond zich op over de uitspraken van de psychiater, die ze bestempelde als ‘randstedelijke arrogantie’. Daarna toonde ze onder meer nog een televisiefragment van een gesprek dat ze jaren geleden zelf had met een SS’er die tijdens de oorlog in Putten had gewerkt. Samen met zijn vrouw probeerde ze herinneringen van de man aan de razzia boven tafel te krijgen.

Razzia van Putten – foto’s

De weg met de Oldenallerbrug tussen Putten en Nijkerk. Hier pleegden leden van het Puttense verzet in de nacht van 30 september op 1 oktober 1944 een aanslag. Een auto van de Duitse Wehrmacht werd beschoten
Monument bij de Oldenallerbrug tussen Nijkerk en Putten
Monument bij de Oude Kerk in Putten. Na de aanslag omsingelden de Duitsers het dorp, werden de mannen van de vrouwen gescheiden en vele huizen in brand gestoken. 661 mannen werden op transport gesteld. Na de oorlog keerden slechts 48 mannen terug.
Station van Putten
In 1949 werd in Putten een Herdenkingshof met monument onthuld. Te zien is een kalkstenen beeld van een vrouw in klederdracht met haar hoofd gericht naar de Oude Kerk, vanwaar de mannen werden weggevoerd.
In 1949 werd in Putten een Herdenkingshof met monument onthuld. Te zien is een kalkstenen beeld van een vrouw in klederdracht met haar hoofd gericht naar de Oude Kerk, vanwaar de mannen werden weggevoerd.
Herdenkingshof in Putten
Razzia van Putten - Herdenkingshof met Vrouwtje van Putten en 660 symbolische graven (CC BY-SA 3.0 - Brbbl - wiki)
Herdenkingshof met Vrouwtje van Putten en 660 symbolische graven (CC BY-SA 3.0 – Brbbl – wiki)
Gedachtenisruimte bij het Herdenkingshof waarin het verhaal van de razzia in woord en beeld wordt weergegeven.
De razzia van Putten wordt ieder jaar op 1 en 2 oktober herdacht. Op 2 oktober sluiten winkels eerder.
Foto’s: Historiek

Historiek is een onafhankelijk online geschiedenismagazine voor een breed publiek. We willen geschiedenis en actualiteit met elkaar verbinden en geschiedenisverhalen gratis toegankelijk maken. Steun ons werk

Recent gepubliceerd

Reageer

Abonneer
Stuur mij een e-mail bij
guest
0 Reacties
Oudste
Nieuwste Meest gestemd
Inline feedbacks
Bekijk alle reacties

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 54.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:
0
Reageren?x
×