Ten zuiden van de Portugese havenstad Porto ligt Gafanha da Nazaré, dat vanwege zijn dorre duingebieden lange tijd dun bevolkt bleef. Daar kwam begin vorige eeuw verandering in toen er zich een scheepswerf vestigde en een fabriek voor het drogen van kabeljauw die door de plaatselijke vissers in het noorden van de Atlantische Oceaan gevangen werd. Zo kreeg het dorpje toch nog een beduidende economische betekenis binnen de regio. Ook vond hier in 1940 een merkwaardige gebeurtenis plaats waardoor een prestigieus herdenkingsproject letterlijk in het water viel.
De wereldtentoonstelling van 1940 moest het grootste evenement worden dat ooit op Portugees grondgebied was georganiseerd. Aanleiding was de herdenking van het achthonderdjarig bestaan van de staat Portugal en het feit dat het driehonderd jaar geleden was dat het land opnieuw onafhankelijk werd van Spanje. Portugal werd ondertussen al weer zeven jaar autoritair geregeerd door António Salazar (1889-1970), een bewind dat bekend stond als de Estado Novo of Tweede Republiek, maar het land internationaal in een isolement had gebracht.
Een mammoetproject
De ‘Portugal’ moest een replica worden van een galjoen waarmee in de zestiende eeuw naar Indië werd gevaren en dienst gaan doen als zeepaviljoen van de wereldtentoonstelling. Het reusachtige zeilschip met zijn hoge masten zou na gereedkomen met veel spektakel en bollende zeilen in zee steken om naar Lissabon te varen. Manuel Maria Bolais Mónica (1889-1959), sinds 1916 eigenaar en directeur van de scheepswerf in Gafanha da Nazaré, werd belast met de bouw van de ‘Portugal’. Het was een waar mammoetproject, want nog nooit was er in het land zo’n groot houten schip gebouwd.
Het ontwerp was afkomstig van José Leitão de Barros (1896-1967), een regisseur en toneelschrijver, en de gerenommeerde marineofficier Henrique Quirino da Fonseca (1863-1939) had er zijn goedkeuring aan gegeven. Desondanks ging het min of meer om een ideaaltypisch model dat gebaseerd was op prenten en schilderijen in plaats van de afmetingen en verhoudingen zoals ze vier eeuwen daarvóór werkelijk waren gebruikt door de scheepsbouwers. Maar aangezien zij destijds zonder tekeningen werkten waren dit soort gedetailleerde gegevens niet meer bekend.
Voor opnames in een filmstudio had het schip misschien volstaan, maar niet voor een zeewaardige replica. Wel ging er veel aandacht uit naar het sierwerk dat zo kenmerkend was voor de galjoenen van weleer en het publiek van de wereldtentoonstelling moest overweldigen. Zowel de boeg, de spiegel als delen van het interieur waren daarom weelderig voorzien van houtsnijwerk en verguldsels zoals dat ook in de zestiende- en zeventiende eeuw het geval was geweest.
Een drama
De plechtige tewaterlating van de ‘Portugal’ werd vol spanning afgewacht, want alle bouwwerkzaamheden hadden inmiddels ruim twee jaar geduurd. Op 7 juni 1940 kwamen duizenden mensen naar Gafanha da Nazaré om getuige te zijn van deze grote gebeurtenis. Salazar leek in zijn opzet te zijn geslaagd, zeker nadat ook de aartsbisschop er zijn zegen over had uitgesproken. Nog geen minuut nadat de ‘Portugal’ van stapel was gelopen begon het schip echter langzaam te kapseizen, tot grote ontzetting van de toeschouwers.
Het drama werd vastgelegd door een aantal camera’s en de filmbeelden zijn tot op de dag van vandaag bewaard gebleven. Aan boord waren naast de bemanningsleden ook tal van bezoekers die angstige momenten beleefden. Een persoonlijke reactie van Salazar werd niet vastgelegd, maar zijn stemming zal een mengeling van teleurstelling, woede en schaamte zijn geweest. Niemand verloor gelukkig het leven omdat veel vissersboten snel ter plaatse waren voor een reddingsactie. Het fiasco was echter niet te overzien. Officieel zou een sterke rukwind het schip uit balans hebben gebracht en de kiel had dat niet kunnen corrigeren omdat die in de bodem van de haven bleef steken.
Dramatische tewaterlating van de ‘Portugal’
Al gauw deden zich echter geruchten de ronde dat de catastrofe ergens anders aan te wijten was. Directeur Manuel Mónica zou al van begin af aan zijn twijfels hebben gehad over de zeewaardigheid, omdat het casco te groot en te zwaar was. Hij zei dat hem weliswaar tekeningen waren overhandigd, maar dat de noodzakelijke technische gegevens daarop ontbraken. Daarom zou hij zelfs de aartsbisschop ontraden hebben om mee aan boord te gaan.
Om uitsluitsel te krijgen werd een scheepsbouwkundig ingenieur bij betrokken, die vaststelde dat het ontwerp allesbehalve aan de regelen der kunst voldeed. Dankzij zijn adviezen slaagde men er in het schip te bergen, maar niet om het echt zeewaardig te maken. Met veel extra ballast, sleep- en ondersteuningsschepen en vooral uiterst kalm weer lukte het om de ‘Portugal’ in Belém te krijgen, maar de wereldtentoonstelling was toen al twee maanden gaande. De intocht was daarom niet zo glorieus als men zich voorgesteld had, hoewel het schip als drijvend tentoonstellingspaviljoen zijn dienst bewees.
Symbolisch
Drie miljoen mensen brachten een bezoek aan de wereldtentoonstelling: Portugezen, Brazilianen en enkele honderden oorlogsvluchtelingen. De verwachte internationale belangstelling bleef echter uit. Er vonden verschillende exposities plaats op de ‘Portugal’ waarbij schilderijen, wandtapijten en juwelen te zien waren. Eigenlijk was het de bedoeling dat het schip daarna van haven naar haven zou varen om deze kostbaarheden door nog veel meer mensen te laten bewonderen. In werkelijkheid heeft de ‘Portugal’ Belém echter nooit meer verlaten.
In 1941 werd deze voorhaven van Lissabon getroffen door een zware storm, waardoor het noodlottige schip tegen de kade werd gesmeten en zware schade opliep. Er leek wel een vloek op te rusten. Het ongeluksschip werd daarna aan een koloniale handelsonderneming verkocht die het enkel nog voor opslagdoeleinden gebruikte. Het karkas ging in die jaren min of meer symbool staan voor de onttakelde toestand waarin Salazar het land had gebracht en zijn gestrande poging om Portugal weer in haar oude glorie te herstellen.
