Schama’s Joodse geschiedenis: heroïek en tragedies

Ruim 40 jaar had de bekende historicus Simon Schama al het plan om een complete geschiedenis van de Joden te schrijven. Om verscheidene redenen kwam het er niet van. Toen de BBC in 2009 het plan opvatte een documentaire over de joodse geschiedenis te maken, was Schama meteen enthousiast.

Nauwelijks opgewassen

Triomfboog van Titus in Rome - de Menorah uit de tweede Tempel wordt als oorlogsbuit meegenomen door het Romeinse legioen — Triomfboog van Titus in Rome – de Menorah uit de tweede Tempel wordt als oorlogsbuit meegenomen door het Romeinse legioen

Schama, die zelf een Joodse achtergrond heeft, besloot naast de tv-serie in twee delen de Joodse geschiedenis op papier te zetten. Het eerste deel, De geschiedenis van de Joden. Deel I: de woorden vinden, 1000 v. Chr – 1492, is nu verschenen. In het voorwoord schrijft de auteur over de totstandkoming en de kerninhoud van zijn boek:

‘Ik was nauwelijks opgewassen tegen de taak om deze geschiedenis te vertellen, maar toch doe ik dat met plezier, niet in de laatste plaats omdat het visuele en tekstuele bronnenmateriaal de afgelopen decennia zo veranderd is. Archeologische vondsten, met name inscripties uit de Bijbelse periode, hebben een heel nieuw inzicht gegeven in de manier waarop de Bijbel, die erfgoed zou worden voor een groot deel van de wereld, tot stand kwam. Er zijn mozaïeken ontdekt in alle uithoeken van de Joodse wereld die ons een volledig ander beeld geven van wat een synagoge was en wat de Joodse eredienst behelsde, maar ook laten zien hoeveel die godsdienst in haar verschijningsvormen gemeen had met de heidense religies en het vroege christendom. Zonder het verhaal tot zoetgevooisde vroomheid te kneden en zonder de vele smarten te bagatelliseren die het met tranen hebben bevlekt, is de geschiedenis die zich ontvouwt er een van de heroïek van het dagelijks leven, maar ook van de tragedies.’ (20)

Egypte

Het relaas begint met de geschiedenis van de Joden in Egypte. Dit gebied stond er slecht op bij de Joden: ‘De bijbel werd geschreven in Judea en Babylon, niet in Egypte. in de geest van de Hebreeuwse wijzen, schriftgeleerden en profeten (…) bestond er goede migratie (Mesopotamië) en slechte (Egypte). In Egypte leven betekende onrein of geknecht leven – zo stelden de schrijvers van Genesis en Exodus het voor.’ (33)

Ondanks dat Egypte in de Bijbel slecht bekend staat bij de Joden, zijn er in de voor-Bijbelse periode Joden geëmigreerd naar Egypte. Opmerkelijk is de vondst van papyri die bewijzen dat de Joden in het pre-Bijbelse tijdperk een tempel voor JHWH hadden in Elephantine – door de lokale bevolking ook ‘Yebu’ genoemd – in Opper-Egypte. Elephantine lag op een soort eilandje in de Nijl, waarheen een groep Joden geëmigreerd was.

Synagogen

Schama laat zien dat de mainstream-visie op het Jodendom als een afgezonderde religie die vooral op tekst (de Bijbel) leunde, herzien moet worden. Deze conclusie valt te trekken vanwege de ontdekking – in 1933 voor het eerst – van zeer fraai gedecoreerde synagogen:

‘De uitbundig versierde synagogen gooien al onze zekerheden over Joodse heiligdommen als plaatsen van gebed en Thoralezing overboord. Er blijkt uit dat het jodendom, terwijl het op de schop werd genomen, in zekere zin bijna evenveel op beelden als geschriften leunde. In dit cruciale opzicht was het verbonden met de omringende culturen en stond het er niet los van (…) Stijl en iconografie van de mozaïeken waren ontleend aan de heidens context waarin ook de Joden relatief zonder problemen leefden.’ (244)

Slachting van Joden in Metz (Frankrijk) tijdens de Eerste Kruistocht, 1096

Tragedies

Niet alleen de joodse heroïek, die bleek in geschriften maar ook in de architectuur, komt aan bod, maar ook de tragedies die ze ondergingen. Zoals in mei 1096, toen tijdens de Eerste Kruistocht in het tegenwoordige Rijnland op meerdere plaatsen – zoals Worms, Münster en Mainz – Jodengemeenschappen uitgemoord werden door de kruisvaarders.

Over de situatie in Worms schrijft Schama in fraaie volzinnen:

‘Nog voor het moorddadige leger van Emich van Flonheim compleet met heilige gans voor de muren stond, was de Jodenhaat in Worms opgelaaid door het gerucht dat de Joden een christen levend hadden gekookt, begraven, nog eens flink door elkaar hadden geroerd en de prut vervolgens in de waterputten van de stad hadden gegooid om de bevolking te vergiftigen. Ondanks de gruwelijke implicaties van deze idiote bewering maakten niet alle Joden gebruik van de mogelijkheid om zich in het bisschoppelijk paleis te verschuilen, en hun aarzeling is ook niet zo moeilijk te begrijpen. Ze vertrouwden op hun beschermheren, weigerden te geloven dat hun buren in moordenaars zouden veranderen.’ (366)

De geschiedenis van de joden - Simon Schama — De geschiedenis van de joden – Simon Schama

Net als tijdens de Holocaust kwamen de Joden bedrogen uit. De christelijke furie die over Worms raasde, in twee verschillende aanvallen in mei 1096, leidde tot de gruwelijke dood van minstens 800, maar vermoedelijk 1000 Joden uit die plaats. Bijna de gehele Wormse Jodengemeenschap werd in deze maand uitgeroeid.

Slot

Schama’s uitstekend leesbare boek bevat meerdere mooie kleurenafbeeldingen van oude manuscripten, glas-in-loodramen en muurschilderingen. Verder heeft de auteur gebruik gemaakt van eindnoten, en heeft hij een beredeneerde bibliografie en een register toegevoegd. Ik kijk nu al uit naar het tweede deel van deze serie.

Boek: De geschiedenis van de Joden – Deel 1 (1000 v.C.-1492) – Simon Schama
Lees ook: De geschiedenis van de Joden – Deel 2 (1492-1900) – Simon Schama