Spinoza: een rationalistische mysticus

Sinds vandaag draait in 13 Nederlandse steden een nieuwe film over het leven van de Nederlandse filosoof Spinoza (1632-1677). De film, die geregisseerd werd door Robin Lutz, draagt de naam ‘Spinoza, een vrije denker’. Het is de eerste inhoudelijke film over de filosofie, het leven en het tijdperk van Nederlands bekendste filosoof Baruch Spinoza (Bento d’Espinosa).

Spinoza werd in 2004 genomineerd voor Grootste Nederlander aller tijden, maar kwam niet in de top tien terecht. Op lijsten voor de invloedrijkste filosofen aller tijden zie je hem wel altijd zeer hoog staan. Kortom: een interessant onderwerp voor een historische film.

Spinoza, een vrije denker, is een combinatie van speelfilm, documentaire en animatiefilm inclusief 3D-effecten. Dat levert een bijzonder geheel op. Vaak is dat interessant en geslaagd. Soms kan men echter ook vraagtekens zetten bij de gebruikte animaties en effecten. Wanneer men bijvoorbeeld een levensechte Spinoza, gespeeld door Rowin Prins, door wat nepperige Hollandse steden ziet lopen, doet dat soms wat amateuristisch, would be en kinderlijk aan. Niet iedereen denkt er echter zo over. Er zijn ook veel positieve geluiden over te horen. Hoe men het waardeert is heel persoonlijk. Sommigen zijn er gek van terwijl anderen het helemaal niks vinden.

Over de vormgeving mag men dus twisten bij Spinoza, een vrije denker, maar de inhoud is zeer interessant en boeiend te noemen. Tal van verschillende aspecten en details over het leven van Spinoza worden belicht en besproken. Lutz heeft er een gevarieerde film van gemaakt die blijft boeien tot het einde. Dit is niet evident bij een filosofisch thema dat normaal gezien door veel mensen al gauw als te abstract, te droog en te intellectualistisch gezien wordt.

Rotterdam

Spinoza werd in 1632 geboren in Amsterdam en was van Sefardisch-Joodse afkomst. Hij groeide op in een Orthodox Joods milieu, maar begon al snel moeilijke geloofsvragen te stellen. De Portugese voorouders van Spinoza ontvluchtten Spanje / Portugal mede ten gevolge van het Al Hambra decreet (gericht op de verdrijving van Joden) en de Inquisitie waardoor Joden Spanje en Portugal moesten ontvluchten.

De Spinoza’s handelden in (gedroogd) Oosters fruit. Spinoza’s grootvader kwam vanuit het Iberisch Schiereiland (Spanje en Portugal) via het Franse Nantes in Rotterdam terecht. De Nederlandse Gouden Eeuw zorgde voor de nodige vrijheid en tolerantie waardoor ons land een vrijhaven werd voor in het buitenland opgejaagde en vervolgde groepen en volkeren. De familie van Spinoza maakte daar dankbaar gebruik van. Spinoza’s vader vertrok vervolgens vanuit Rotterdam naar Amsterdam waar de kleine Baruch geboren werd.

Spinoza, een vrije denker begint in het Vaticaan, waar zich het enig nog bewaard gebleven handgeschreven afschrift van Spinoza’s meesterwerk de Ethica bevindt. Men ziet hoe de Nederlandse professor Wiep van Bunge (hoogleraar geschiedenis van de wijsbegeerte) het beroemde boek ter plaatse mag inkijken. Al snel blijkt dat moeilijke vragen over de connectie tussen de de Ethica en het Vaticaan niet op prijs worden gesteld door de katholieke beheerders van het beruchte boek. In het Vaticaan liggen Spinoza en zijn rationalistische, pantheïstische en mogelijk zelfs atheïstische filosofie nog steeds gevoelig, zo blijkt.

Maimonides

In de film worden zeer veel aspecten van het leven van Spinoza aangeroerd. Besproken wordt onder andere dat hij een ‘leerling’ was van Maimonides, maar dat hij uiteindelijk daarmee brak en zelf een geheel eigen filosofie uitdacht.

Lenzenslijper

Naast zijn filosofische arbeid was Spinoza om de kost te verdienen, ook lenzenslijper. Zelfs de beroemde Nederlandse natuurkundige en astronoom Huygens gebruikte deze lenzen vanwege hun uitmuntende kwaliteit. Helaas zou het fabriceren van deze lenzen Spinoza uiteindelijk zijn leven kosten. Door het silica-stof (glaspoeder) dat hij inademde tijdens het slijpen, gingen zijn longen steeds slechter functioneren waardoor hij op 44-jarige leeftijd aan een longziekte stierf in Den Haag.

Spinoza en Huygens werkten ook samen. Hoewel ze heel verschillende achtergronden hadden, waren ze beiden erg geïnteresseerd in de werking van het heelal en wilden ze beiden het leven zien te doorgronden. Ze keken regelmatig samen naar het sterrenstelsel. Als decor van dit gegeven heeft Lutz gekozen voor het landhuis Hofwyck (Voorburg) waar Huygens inderdaad woonde. Men ziet er Sterrenkunde-professor Vincent Icke in deze historische setting zijn waardering voor Spinoza en Huygens uitdrukken. Icke maakte duidelijk dat de menselijke hersenen simpelweg een orgaan zijn dat is ontstaan om ons te doen overleven. Het is niet primair geschikt om het raadsel van het bestaan en het heelal op te lossen. Daarom gelooft hij ook niet dat we intelligent genoeg zijn om een super-ingewikkeld universum te ontrafelen. Zijn hoop is er eerder op gericht dat de kosmos uiteindelijk zo simpel in elkaar blijkt te zitten dat zelfs de mens het kan doorgronden. Velen hopen dat met hem.

Dat Spinoza verschillende keren moest vluchten naar plaatsen als Rijnsburg, Voorburg en Den Haag omdat hij een eigenzinnige vrijdenker was, komt ook aan bod in de film. Spinoza wordt prachtig weergegeven in deze locaties. Verder krijgt men te horen dat zijn mede-filosoof Leibniz eerst erg geïnteresseerd was in het werk van Spinoza, maar dat hij na een bezoek aan de Nederlandse wijsgeer een afkeer van hem en zijn werk kreeg. Hij noemde het zelfs schaamteloos, afschuwelijk en afschrikwekkend. Na de oorspronkelijke bewondering ontstond er steeds meer verwijdering tussen de twee grootheden.

De leer van Spinoza was een voortzetting van het dualisme van de Franse filosoof Descartes. Descrates had voor het eerst de scheiding aangebracht tussen lichaam en geest zoals wij die tegenwoordig nog kennen. De wisselwerking tussen lichaam en geest vond volgens hem plaats in de pijnappelklier. De filosofie van Spinoza is een vervolg op de theorie van Descartes. Spinoza probeerde lichaam en geest weer bij elkaar te krijgen. Volgens hem waren lichaam en geest namelijk identiek. In de visie van Spinoza bestaat er immers een basale, neutrale substantie die niet fysiek of mentaal is. Mentale en fysische stoffen zouden beide eigenschappen zijn van deze neutrale substantie. De werkelijkheid kun je om die reden dus zowel van buiten als van binnenuit beschouwen.

Vrije wil

Spinoza geloofde ook niet in de vrije wil. Tegenwoordig is er nog steeds discussie over deze belangrijke vraag, zeker na publicatie van het boek Wij zijn ons brein van hersenwetenschapper Dick Swaab. Neurologen (hersenwetenschappers) komen tegenwoordig steeds meer tot de conclusie dat er inderdaad geen vrije wil is. Alvorens wij ons bewust zijn van onze beslissing of van een wilsbesluit hebben de hersenen dit besluit al genomen. Neurowetenschapper prof. dr. Peter Hagoort maakt dit met visuele beelden en een exposé over de ingewikkeldheid van ons brein in de film meer dan duidelijk. Daarmee bevestigen de neurologen wat Spinoza zonder experimenteel onderzoek eeuwen geleden al via rationeel nadenken te weten kwam.

Spinoza was een rationalist ‘pur sang’ die de basis legde voor de Verlichting. Hij was in feite de eerste moderne denker. Als eerste in Europa schreef hij over het vrije denken en de seculiere maatschappij. Daarnaast onderzocht hij ook hoe mensen gelukkig konden leven. Geluk kon volgens hem bereikt worden via kennis. Kennis van onszelf, de wereld en onze relatie met de wereld. Zo kunnen we ons bevrijden van fouten en illusies en een hoger niveau van kennis bereiken (filosofie en wetenschap). Vrijheid ontstaat door kennis van onszelf en onze emoties. Hoe meer men dat begrijpt, hoe meer men God begrijpt volgens Spinoza. Vrijheid is volgens hem het accepteren van absoluut determinisme. Als mens moet je inzien dat je geen vrije wil hebt. De vrije wil is slechts een illusie. We zijn allemaal modificaties van God of natuur.

Zo kan men een onmiddellijke en intuïtieve visie ontwikkelen op het verbindende geheel dat we het universum of de kosmos noemen. Mede hierdoor zien velen ook een mysticus in hem die vereniging met het Opperwezen of de Kosmos zocht. Spinoza noemt dat het intellectuele liefhebben van God, de hoogst haalbare staat voor een mens. Dit is ons superieure doel. God is immers de enige oneindige substantie die geheel onafhankelijk is. Buiten God is er niets (zichtbaar). Alles is in God en God is de immanente oorzaak van alles. (God is alles en alles is in God). De menselijke geest maakt deel uit van het oneindige intellect van God. Lichaam en geest zijn in essentie dus verbonden met elkaar.

Er wordt beweerd dat Spinoza God dan ook nooit echt verlaten heeft. Dit ondanks het feit dat hij uit de Synagoge werd gezet en hij de Talmoed, Tora en Tenach (Bijbel) niet Goddelijk noemde, net zo min als de Bijbelse profeten. Wonderen bestonden volgens hem ook niet. Volgens Spinoza waren de Openbaringen uit de Bijbel slechts voortbrengselen van de menselijke geest. Hoewel hij daarom vaak atheïst genoemd wordt, zien anderen hem eerder als Pantheïst. Een rationalistische mysticus zou men hem ook kunnen noemen.

Uit de film leren we ook dat Spinoza een belangrijke wegbereider van de democratie was en dat hij gelijkheid tussen mensen propageerde. Spinoza was namelijk een van de eerste filosofen die beweerde dat mensen gelijk zijn en dat iedereen de vrijheid moest krijgen om te geloven, te denken en te zeggen wat hij of zij wil. Dit was een nieuwe, moderne, maar ook universele boodschap van een bijzondere zeventiende eeuwse denker.

Democratie

Spinoza bevorderde op die manier met zijn leer de weg naar een maatschappij waarin vrijheid, vrede en recht belangrijk zijn en waarin iedereen de kans krijgt gelukkig te leven. Democratie als systeem is volgens Spinoza bepaald niet verkeerd. De Amerikaanse president Thomas Jefferson (die slaven hield) had zijn werk niet voor niets in zijn boekenkast staan. Hij probeerde de ideeën van de Hollandse wijsgeer in eigen land tot uitvoering te laten komen. Zo zou de machtigste democratie ter wereld dus mede te danken zijn aan het denkwerk van Spinoza. De Nederlandse ambassadeur Bekink in de VS die in de documentaire voorkomt, beaamt deze zienswijze uitgebreid in de film.

Wellicht is dit toch wat te kort door de bocht. Of Spinoza werkelijk zoveel invloed heeft gehad op de democratie van de VS is dubieus en of men daar heel trots op moet zijn ook. Het agressieve buitenlandbeleid van Amerika in landen als Vietnam, Irak en Afghanistan had in naam althans het doel om democratie over de wereld te verspreiden en dictatuur tegen te gaan. Dit leidde echter vaak tot weinig goeds. Moet men dit dan ook aan Spinoza wijten is de vraag? Waarschijnlijk toch niet als men eerlijk is.

Frivool

Al bij al kunnen we constateren dat Spinoza, een vrije denker een geslaagd project is voor leken en mensen die een algemene belangstelling hebben voor Spinoza. Ook voor lieden die nog nooit van hem gehoord hebben is het een aanrader. Voor Spinoza-vorsers, intellectuelen, fiosofen en wetenschappers is de film waarschijnlijk wat te frivool en te luchtig van opzet. Maar ook zij zullen zich toch niet vervelen. Daarvoor is de film veel te levendig en boeiend opgezet. Hulde voor het initiatief van Lutz.

~ Paul Prillevitz

‘Spinoza, een vrije denker’ draait vanaf 17 september in 13 steden in Nederland. Op 22 september wordt de film uitgezonden door de Joodse Omroep. Zie ook www.robinlutz.nl en www.pathe.nl

• Meer artikelen over Spinoza
• Boek: Het raadsel Spinoza