Kevin Prenger
Toen in 2021 het stationsgebouw van het Catalaanse grensdorp Colera werd gesloopt, ging daarmee een locatie vol herinneringen verloren. De zevenentwintig kilometer lange spoorweg tussen Portbou aan de Franse grens en het zuidoostelijker gelegen Figueres werd in 1878 officieel geopend en stond, via een overslagpunt, in verbinding met het Franse spoorwegnetwerk aan de andere kant van de Pyreneeën.
De spoorlijn werd dwars door Colera getrokken en bracht het dorp, dat tegenwoordig iets meer dan vijfhonderd inwoners telt, in connectie met Parijs, Barcelona en andere grote steden die eerder slechts na een lange, moeizame reis te bereiken waren. Inwoners van Colera reisden met de trein naar hun werk, terwijl toeristen op het station uitstapten voor een dagje strand. Maar ook zwaaiden vrouwen hier op het perron hun echtgenoten en zoons uit die tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) naar het front vertrokken en was het na de overwinning van Franco een vertrekpunt voor vluchtelingen richting Frankrijk.
Ook Jan van der Ven (1953), die als journalist werkte bij onder andere het Eindhovens Dagblad en Het Parool, gebruikte het station vele malen als vertrek- en aankomstplek. Zijn ouders bouwden in Colera een vakantiehuis waar hij tientallen jaren zijn vakanties doorbracht.
Beeldbepalend voor het dorpsaanzicht is de spoorbrug die het ravijn overspant waarin het dorp is gelegen. Het bouwwerk is een ontwerp van de beroemde Franse architect Gustave Eiffel die ongeveer tien jaar later aannemer was van de bouw van de naar hem genoemde Eiffeltoren in Parijs. Het was pas in 2017 dat Van der Ven in het online krantenarchief Delpher van de Koninklijke Bibliotheek ontdekte dat de brug van Eiffel ten tijde van de Spaanse Burgeroorlog een belangrijke rol speelde.
Het viaduct vormde een belangrijk doelwit voor Franco en de Italiaanse luchtmacht (van wie hij steun kreeg) omdat de Republikeinse tegenstander over de spoorlijn wapens, hulpgoederen en buitenlandse vrijwilligers aanvoerde. Terwijl een groot deel van Colera in puin werd geschoten, werd de brug echter nimmer getroffen.
In zijn boek De Brug beschrijft Van der Ven de geschiedenis van Colera, in het bijzonder die tijdens de Spaanse Burgeroorlog en de dictatuur van Francisco Franco. Daarbij spelen de brug en de spoorlijn een centrale rol. Hij legt uit dat vooral buurgemeente Portbou, ooit een smokkelaarsbolwerk maar nu startpunt van het traject, profijt had van de trein. De export naar Frankrijk vanaf het station bedroeg in 1880 35 miljoen en ook de import had een waarde van vele miljoenen.
Werkgelegenheid
Omdat de breedte van de Franse en Spaanse spoorrails niet overeenstemde, moesten alle goederen in Portbou met de hand worden overgeladen van de ene in de andere trein. Dit, maar ook de groei van de dienstensector, leverde werkgelegenheid op, ook voor de inwoners van Colera die voorheen vooral leefden van landbouw en visserij. Deze geschiedenis is kenmerkend voor de tijd van de industriële revolutie en de komst van de stoomtreinen. Overal in het westen konden kleine dorpjes floreren omdat hun bereikbaarheid plotsklaps veel groter was.
Diezelfde spoorweg die de inwoners van Colera en Portbou voorspoed bracht, leverde tijdens de Spaanse Burgeroorlog tegenspoed op. Met name het jaar 1937 verliep desastreus, wat Van der Ven als volgt beschrijft:
Portbou werd maar liefst elf keer vanuit de lucht en de zee onder vuur genomen en de schade aan het stadje en het station was gigantisch. Buurgemeente Colera kreeg in dat jaar zeven keer de volle laag en ook hier was de schade enorm.
Tijdens bombardementen konden bewoners van de regio schuilen in de spoorwegtunnels, maar velen verkozen het om te vluchten, bijvoorbeeld naar vrienden en familie die woonden in veiliger gebied. Voor sommigen was vertrekken naar elders ook de enige oplossing omdat hun huis in puin lag. De bombardementen gingen door in 1938 en legden het transport naar het front langdurig stil. Op 1 april 1939 kwam aan de vernietigende burgeroorlog een einde, wat het begin vormde van een dictatuur die standhield tot 1978.
Zeven jongemannen uit Colera deden dienst in het Republikeinse leger, van wie er vier sneuvelden. Na de vestiging van de dictatuur vluchtten vele linkse Spanjaarden vanuit Portbou naar Frankrijk dat tijdens de Duitse bezetting die al snel volgde niet langer een veilige bestemming was. Van der Ven beschrijft echter niet alleen hoe de Spaande Burgeroorlog in Colera en omgeving verliep en welke gevolgen het oorlogsgeweld had, maar legt ook uit hoe de strijd landelijk ontstond en zich ontwikkelde.
Oorlogsschade
Het is huiveringwekkend hoe wreed het conflict verliep tussen de democratisch gekozen linkse regering (de Republikeinen) en de rechtse legergeneraal Francisco Franco en zijn sympathisanten. Daarbij begingen beide partijen gruweldaden: zo werden door de Republikeinen duizenden geestelijken afgeslacht, omdat de katholieke kerk Franco steunde. De repressie van Franco, die militair wed gesteund door Mussolini en Hitler, was echter niet minder bloeddorstig en duurde veel langer. Vele (vermeende) tegenstanders van Franco belandden tijdens zijn dictatuur in een concentratiekamp of werden zonder pardon geëxecuteerd, soms door gebruik van middeleeuwse methoden zoals de ‘wurgpaal’ waarbij de verstikking van het slachtoffer wel twintig minuten kon duren.
Het duurde nog tientallen jaren voordat de oorlogsschade in Colera werd hersteld, ondanks dat Franco het dorp op een voorrangslijst liet plaatsen. In Colera was er in elk geval één persoon die zich wel kon vinden in het nieuwe regime en dat was pastoor Jaume Rosa. Al toen het dorp in 1939 werd bezet door Franco’s troepen voelde hij zich in tegenstelling tot de andere overgebleven inwoners niet vernederd of verslagen. Van der Ven schrijft:
De nieuwe verhoudingen in het dorp werden al snel duidelijk. Twee dagen na de komst van de soldaten preekte pastoor Jaume Rosa probleemloos in het Spaans in plaats van Catalaans, alsof er niets aan de hand was. Hij sprak over nieuwe tijden die waren aangebroken die voor iedereen kansen zouden bieden. Aan het verlies van de jonge levens uit Colera […] aan het front maakte hij geen enkel woord vuil. Voor hem was de oorlog ook niet meer geweest dan een omgeslagen bladzijde van een boek.
Angst en wantrouwen
Van der Ven vertelt dat de sfeer in het dorp ten tijde van de naoorlogse repressie vol van wantrouwen was. Het was inwoners niet toegestaan Catalaans te spreken en deelname aan religieuze en nationalistische feestdagen was verplicht. Mannen van de Guardia Civil, die een eigen kazerne kregen in het dorp, zagen toe op de handhaving en moesten voorkomen dat personen zich buiten de gemeentegrens waagden zonder salvoconducto, een pasje dat bestemd was om de bewegingen van burgers te volgen.
Franco had in Catalonië, met Barcelona als hoofdstad, veel tegenstanders. Hun streven naar een onafhankelijke regio werd door Franco met de kop ingedrukt. Na de dood van ‘El Generalísimo’ in 1975 volgden in 1979 de eerste democratische verkiezingen. De auteur vertelt hoe het Colera in het democratische tijdperk verder verging. In het dorp verrezen steeds meer vakantiehuizen van rijke stadsbewoners, die niet of nauwelijks integreerden met de lokale bevolking. De sloop van het treinstation in 2021 was een symbolisch einde van een tijdperk dat door Van der Ven met veel vaart is beschreven.
Ook zijn enkele door de schrijver afgenomen interviews in het boek opgenomen, onder meer met een vrouw uit Colera die in 1929 werd geboren en dus de Spaanse Burgeroorlog als kind heeft meegemaakt. “Er werd nooit over de oorlog gesproken”, zo verklaarde ze over de naoorlogse tijd. “Mensen waren bang voor elkaar.” Die angst, die voortkwam uit een meedogenloze strijd tussen links en rechts die begon en eindigde met politieke afrekeningen, wordt door de auteur in De Brug voelbaar gemaakt. Als er een boodschap in zijn boek verwerkt zit, is het dat het onze plicht is om ervoor te blijven waken dat conflicten tussen rechts en links worden uitgevochten in het debat, niet met wapens.
Boek: De Brug – Jan van der Ven
