Het is een mooie zomerdag en via de open ramen van het conservatorium in Warschau is een wervelende wirwar van zangstemmen en instrumenten te horen. Er tegenover staat het Gninski Pallast, tegenwoordig het Chopin museum. Het ziet er bijna sober uit met aan voor- en achterzijde timpanen en borstbeelden in medaillonvormige nissen. Het is één van de herbouwde creaties van Tilman van Gameren. Deze Nederlandse architect wist roem te vergaren in Polen.
Tilman van Gameren (1632-1706) werd in Utrecht geboren en woonde met zijn ouders aan de Oude Gracht. Zijn vader was kleermaker; hijzelf ging in de leer bij architect Jacob van Campen (Paleis op de Dam, Mauritshuis, Paleis Noordeinde). Nadat hij geld van zijn overleden vader had geërfd, trok hij als jonge man naar Duitsland en Frankrijk en zou, volgens Mossakowski, breed geschoold zijn in militaire en civiele architectuur, geometrie, wiskunde, fysica, geografie, filosofie en literatuur. In Venetië, met zijn rijke kerk- en paleisarchitectuur rond de Canal Grande, waar Tilman vijf jaar verbleef, werd hij vooral bekend als schilder van veldslagen en getypeerd als ‘een bijzonder colorist en een groot schilder van mythologische scenes en naakten’. Uit die periode is alleen nog een zelfportret in schetsvorm bekend, getekend op een blaadje met aantekeningen.
Tilman leerde niet alleen de Palladio bouwstijl kennen, maar ook Heraclius Lubomirski, zoon van een hofmaarschalk en belangrijk leidinggevend figuur in Polen, die in zijn jeugd in Leiden gestudeerd had. In 1662 trad Tilman als vestingbouwkundig ingenieur in zijn dienst, ontwierp forten, bruggen, verdedigingsmachines en vocht zelfs mee tijdens veldslagen tegen de Turken. Koning Michael Korybut stelde hem in 1672 aan als hofarchitect; vier jaar later werd hem adellijke status verleend.
Poolse Barok-architect
Tilman trouwde met de edelvrouw Anna Komorowska en al snel ontwikkelde hij zich tot belangrijkste Poolse Barok-architect, ontwierp voor allerlei hooggeplaatste adellijke personen stadspaleizen, villa’s, land- en buitenhuizen, maar ook siertuinen, waterpartijen, fonteinen, grotten, grafmonumenten, tuinpaviljoens en decoreerde binnenvertrekken met uitbundig gebeeldhouwde en geschilderde elementen, kenmerkend voor de Barok.
In het Lazienka park te Warschau bouwde Tilman bij het toenmalige Ujazdow kasteel een badpaviljoen. Dit ‘Gesamtkunstwerk’ , qua interieur een juweeltje, bevindt zich op een eilandje in een vijver met zwanen. Je kunt de drie nog bestaande wit-blauwe vertrekken bezoeken. Ze werden later opgenomen als onderdeel van een paleisje, dat het gehele eilandje bestrijkt.
Tilman decoreerde de vertrekken met geblokte plavuisvloeren en reliëfafbeeldingen met daarboven schelpvormige omlijstingen, Delftsblauwe tegeltjes (met afbeeldingen van molens), spiegels, vazen op consoles, geschilderde portretten aan de wanden en rijk geornamenteerde plafonds.
Ook in Warschau staat het Krasinski paleis met zijn tempelachtige voor- en achtergevel met driehoekige timpanen vol figuren. Zo’n fronton, met staande figuren er bovenop, paste ook Van Campen toe bij het Amsterdamse stadhuis, maar voor Polen was het een nieuwe stijlvorm. In andere gebouwen paste Tilman classicistische gevelkolommen toe. Zijn stijl werd gekenmerkt door een strakke symmetrie en heldere maatverhoudingen, getooid met theatrale ornamenten en zwierig beeldhouwwerk.
Professor Mossakowski is architectuur- en kunsthistoricus, verbonden aan het Institute of Art History of the Polish Academy of Science in Warschau. Tijdens een ontmoeting met hem in het park voor het Krasinski Pallast wijst hij vanaf een bankje naar de nog originele timpaan van de achtergevel: ‘Daarin zie je een strijdwagen met paarden en strijdende voorvaderen van de Krasinski familie’. Vervolgens wijst hij op het afgebeelde wapenschild van de familie Krasinski:
Het paleis is niet zozeer ontworpen als burgerlijke residentie, maar eerder als een koninklijk paleis. Krasinski had nogal een hoge dunk van zichzelf.
Op een bord staat onder andere vermeld dat Andreas Schlüter (1660-1714) de beelden maakte, geïnspireerd door klassieke beelden van Michelangelo Palloni (1637-1712). Tegenwoordig doet het paleis dienst als archief.
We lopen naar de vlakbij gelegen Kotowski-kapel terwijl Mossakowski vertelt waar langs onze route door Tilman ontworpen gebouwen stonden, zoals een raadhuis en daarnaast een gebouw met winkels, inmiddels door oorlogen, opstanden en de tand des tijds verloren gegaan. Mossakowski:
Bij kerkontwerpen had Tilman van Gameren een voorkeur voor ronde gebouwen met een koepel in het midden, wat het toppunt van harmonie symboliseerde. De kerk van de Benedictijner zusters van het Heilige Sacrament in Warschau werd tussen 1688 en 1692 gebouwd in de vorm van een Grieks kruis met een centrale, groen koperen koepel; de vier kruiszijden voorzien van frontons. De witte kerk staat aan een hellend plein voor een klooster. Binnen is de herbouwde kerk eveneens sober wit en via een opengewerkt hekwerk als scheidingswand zie ik tijdens een bezoek in een aangrenzende ruimte twee nonnen in lange banken geknield en verzonken in gebed. Vroeger was in de koepelrand een schildering aangebracht waarop Tilman in een toen nog wild landschap aan opdrachtgever Lubomirski een tekening liet zien met zijn kerkontwerp.
Waardevolle schetsen
Bij paleizen- en buitenhuizen moest Tilman vaak rekening houden met de smaak van lokale opdrachtgevers, ontbeerde soms bekwame handwerkslieden en was aangewezen op beschikbare materialen. Daardoor kon hij minder met natuursteen en marmer werken en was aangewezen op gips en baksteen. Bijzonder is dat 800 van zijn bijna 1000 schetsen drie eeuwen overleefd hebben en zich nu nog in de Universiteitsbibliotheek in Warschau bevinden. Er zijn schetsen bij van retabels, tabernakels, kansels, tomben, epitafen, koorstoelen en vloerpatronen. Ze werden in 1934 herontdekt als bundel papier, met touw samengebonden en deels in 2003 getoond in het Amsterdamse Paleis op de Dam, toen daar een tentoonstelling aan hem werd gewijd.
De Nederlander tekende met pen, kwast, potlood, rood krijt en gebruikte soms voor vlakvullingen Indische inkt. Mossakowski:
Uit de tekeningen blijkt hoeveel verstand hij had van de grondbeginselen van compositie en perspectief; foutloze pennenstreken zijn kenmerken van zijn hand. Hij was een uiterst veelzijdig man, een geweldige ontwerper en een voortreffelijke tekenaar.
Met behulp van zijn tekeningen kon het Krasinski paleis na de Tweede Wereldoorlog zorgvuldig worden herbouwd.
In Bialystok ontwierp Tilman het Branicki-paleis en in Krakau de Sint Anna universiteitskerk, in 1703 gereedgekomen, die nog steeds midden in het centrum staat. Destijds wilden professoren een langwerpig gebouw gebaseerd op een kerk in Rome, maar Tilman wist het door visuele ingrepen toch een vierkante indruk mee te geven. In Rzeszow werd in 2017 voor het plaatselijke museum een wandelpromenade aangebracht. Het museum is gevestigd in een vroeger Piaristen-klooster met binnentuin en een school, deels door Tilman ontworpen, evenals de aangrenzende kerk, waar op een doordeweekse ochtend ook nu nog gelovigen geknield in de banken bidden, hun gezicht naar het hoofdaltaar gericht.
Deze in Nederland vrijwel onbekende architect, die in Polen bekend werd onder de naam Tylman Gamerski, stierf in 1706 als een gerespecteerd en welgesteld man in zijn eigen huis in Warschau.
