Tureluurs of tierelier – Herkomst en betekenis

De begrippen tureluurs en tierelier worden in onze taal veel gebruikt. Ze hebben een vergelijkbare herkomst. Wat betekenen deze bijzondere woorden? En waar komen ze vandaan? Een korte geschiedenis van de woorden tureluurs en tierelier.

Betekenis van tureluurs en tierelier

Wie tureluurs is, is helemaal dol, wild of doorgedraaid. Hij of zij is buiten zichzelf, horendol, kierewiet, van lotje getikt en een beetje gek. Tierelier wordt ook gebruikt in een context waarbij mensen een beetje wild of doorgedraaid zijn, maar heeft eerdere een positieve connotatie. Wie gaat als een tierelier, werkt hard en gaat als een raket. Iemand die draait als een tierelier is enthousiast en succesvol.

Tureluurs: klanknabootsing uit het oud-Frans

De term tureluurs is volgens etymologen in de Middeleeuwen, ergens in de dertiende eeuw, ontstaan in het oud-Frans. De term werd als geografische aanduiding gebruikt in de roman Auccasin et Nicolette (ca.1250), waar een land bestond dat Turelure heet. Het fictieve verhaal was een zogenoemde chantefable, ofwel: een gezongen fabel. Het verhaal werd zingend overgebracht op anderen. Dit is een van de verklaringen van de herkomst van het begrip.

Een andere, meer algemeen aanvaarde uitleg betreft ’turelure’ als een klanknabootsing van zingende vogeltjes. Vogeltjes die niet echt origineel zijn qua zangtalent en voortdurend hetzelfde deuntje fluiten of tsjilpen. Een tureluur kennen we ook nog steeds als vogeltje. De term tur(e)lure had in het oud-Frans de betekenis van een ‘eentonig deuntje’ of ‘refrein’.

In de zeventiende eeuw bestond, in elk geval in 1633, in de Nederlands taal de uitdrukking ‘uit zijn tureluur zijn’, wat zoiets betekende als ‘in een slecht humeur verkeren’, ‘slechtgehumeurd zijn’.

Als een tierelier: herkomst van de uitdrukking

Wie als een tierelier gaat, maakt een flow door en weet veel te bewerkstelligen. Als een tierelier gaan betekent dat iets soepel en lekker verloopt. Anders dan tureluurs heeft tierelier dus overwegend een positieve betekenis. Hoewel… tierelier wordt volgens Ensie ook wel gebruikt als straattaal voor dronken zijn. Wie tierelier is, kan dus ook bezopen zijn.

Over de herkomst doen meerdere theorieën de ronde. De meeste etymologen denken dat tierelier een variatie is op ‘lier’, dat net als een orgel, gitaar of drumstel een muziekinstrument is. De lier is als snaarinstrument een voorloper van de harp. Als het loopt als een lier of als een tierelier, loopt iets dus lekker en gaat het gesmeerd. Het voorvoegsel ’tieren’ betekende vroeger ‘heldere, duidelijke tonen laten horen’. In combinatie betekent tierelier dan ook zoiets als ‘heldere tonen laten horen met een lier’.

Volgens het Groot Uitdrukkingenwoordenboek van Van Dale uit 2006 kan lier ook betrekking hebben op de lier als hijsmachine. Maar dit Van Dale-werk verwijst hierbij niet naar tierelier.

Een minder waarschijnlijke verklaring is te lezen in het Woordenboek van populaire uitdrukkingen, clichés, kreten en jargon (uit 2002) van Marc De Coster. Hij suggereert dat tierelier is voorgekomen uit de gewoonte om klusjes uit te voeren als je ondertussen een vrolijk en leuk wijsje zingt. Tierelier is een blijmakend deuntje dat lekker bekt en waarvan je harder gaat werken. Bekend is het refrein ’tiereliereliere’ in het liedje Advocaatje ging op reis. De Costers verklaring wordt echter niet ondersteund door andere etymologen of door harde taalkundige bewijzen.

Ten slotte zijn er taalkundigen die een mogelijk verband zien met het Oud-Franse woord tirelire, dat spaarpot betekent. Volgens Franse etymologen is hierbij sprake van een klanknabootsing: wanneer muntjes in de spaarpotten vallen, hoor je zoiets als tiereliere… Een fijn en vrolijk geluid natuurlijk, want het spaarvarken wordt weer aangevuld!

Lees ook: In de war zijn
Verder interessant: Hoteldebotel zijn (afkomstig uit het Jiddisch)
…of: Herkomst van ‘Van lotje getikt of kierewiet zijn’
Overzicht van Boeken over muziekgeschiedenis

Bronnen ▼