Op 20 januari 1942 vond in Berlijn een bijeenkomst plaats die een moreel dieptepunt vormt in de geschiedenis van de mens. In een villa aan het meer de Großer Wannsee bespraken functionarissen van de Duitse ambtenarij, de nazipartij en de SS de Endlösung der Judenfrage, de eindoplossing van het Joodse vraagstuk. Dit betrof de uitroeiing van 11 miljoen Joden in heel Europa tot aan de Oeral.
Nog vaak wordt onterecht beweerd dat hier het besluit werd genomen tot deze massamoord die bekend is komen te staan als de Holocaust. De beslissing was echter al lang genomen; de logistieke en ambtelijke details moesten alleen nog afgestemd worden met alle betrokken departementen. Daarom had SS-Obergruppenführer Reinhard Heydrich, die door nazibons Hermann Göring in 1941 belast was met de uitvoering van de ‘eindoplossing’, veertien mannen uitgenodigd voor een formele samenkomst die na de oorlog de Wannseeconferentie zou worden genoemd.
In het Duits
De conferentie was al eens verfilmd, door de Amerikaanse regisseur Frank Pierson, met als titel Conspiracy. In deze Brits-Amerikaanse televisiefilm uit 2001 speelde Kenneth Branagh de rol van Heydrich. Hij won er een Emmy mee. Ook Loring Mandel won een Emmy voor zijn aandeel als scriptschrijver. Stanley Tucci speelde Heydrichs souffleur, SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann, de logistieke organisator van het moordprogramma. De productie zit goed in elkaar en geeft een beklemmend beeld van hoe er aan de conferentietafel vrijwel moeiteloos over genocide wordt gesproken, alsof het gaat om het vaststellen van bijvoorbeeld een financieel jaarplan. Het enige minpunt is dat de acteurs Engels spreken. De gesproken taal is een van de weinige grote verschillen met de Duitse productie uit 2022, die ook in de Nederlandse bioscopen draait onder de titel Die Wannsee Konferenz. De daders horen spreken in hun eigen taal – met de bij deze geschiedenis behorende terminologie – is van toegevoegde waarde.
Trailer van Die Wannsee Konferenz
Koetjes en kalfjes
“Daar zijn we weer om het over de Joden te hebben”, zo laat een van de conferentiedeelnemers zich in de Duitse film onder regie van Matti Geschonneck ontvallen. Daarmee vat hij goed de stemming samen onder de aanwezigen. De vergadering is voor hen een verplicht nummer; niemand heeft door hoe groot deze bijeenkomst in de geschiedenisboeken zou gaan worden. Van tevoren babbelen ze over koetjes en kalfjes, zoals over het koude weer – “moest jouw chauffeur ook krabben?”. Reinhard Heydrich zit de vergadering voor. Een van zijn bijnamen luidt ‘het blonde beest’, maar de Oostenrijkse acteur Philipp Hochmair toont een heel charmante manager, die er geen moeite mee heeft iets toe te geven en altijd een glimlach klaar heeft als reactie op een kritische vraag.
Anders dan in Conspiracy, waar Heydrich geflankeerd wordt door Eichmann, zit Heydrich in deze Duitse film tussen twee van zijn secondanten in, beide generaals van de SS. Aan de ene kant zit de zwijgzame SS-Gruppenführer Heinrich Müller, chef van de Gestapo, die met een kille blik het geheel overziet en alleen spreekt wanneer hij dat noodzakelijk acht. Aan de andere kant zit SS-Gruppenführer Otto Hofmann, chef van het Rasse und Siedlungshauptamt van de SS. Hij is een fanaticus op het gebied van de vervolging van Joden en andere ‘raciaal minderwaardige’ volkeren.
Eichmann, gespeeld door de Duitse acteur Johannes Allmayer, speelt wel een belangrijke rol. Hij zit aan een bijgeschoven tafeltje, samen met een secretaresse die notuleert. In rang is Eichmann weliswaar een van de laagst geplaatste aanwezigen, maar qua kennis van de te bespreken plannen weet hij meer dan de meeste anderen. Hij is de typische bureaumoordenaar die zich tot in de puntjes heeft voorbereid en die het administratieve werk verricht ter ondersteuning van het denkwerk van Heydrich. Het contrast tussen alle aanwezigen wordt expliciet benadrukt: aan de ene kant zijn er de ambtenaren, die door een van de aanwezige SS’ers worden neergezet als ‘pennenlikkers’. Hun kantoren in Berlijn zijn ver verwijderd van de moordlocaties in het oosten. Aan de andere kant zijn er de SS-officieren die reeds met eigen ogen hebben gezien hoe de uitroeiing van de Joden in de praktijk wordt gebracht. Zo iemand is SS-Sturmbannführer Rudolf Lange, die als aanvoerder van een Einsatzkommando in de Baltische Staten tienduizenden Joden heeft laten doodschieten. Trots kan hij melden dat mede door zijn toedoen Estland vrij van Joden is.
Bureaumoordenaar
Dat de uitroeiing van de Joden al voorafgaand aan de Wannseeconferentie begon, komt duidelijk naar voren in de film. Er wordt niet alleen gesproken over de executies aan het Oostfront, maar onder andere ook over experimenten met vergassing in Auschwitz. Aan tafel wordt echter niet expliciet gesproken over massamoord. Alle aanwezigen weten echter precies wat Sonderbehandlung (speciale behandeling) inhoudt. Er is ook geen discussie over de rechtmatigheid van het moordprogramma: Heydrich benadrukt nog maar eens dat ze het ‘probleem’ moeten oplossen en niet moeten doorschuiven naar toekomstige generaties. Onenigheid is er slechts over de details.
Josef Bühler, de vertegenwoordiger van het Generalgouvernement in Polen, eist dat de Joden in zijn regio als eerste gedood worden, Erich Neumann, van het Vierjarenplan, maakt zich zorgen om het verlies van Joodse vaklieden en Wilhelm Stuckart, van Binnenlandse Zaken, kan het maar moeilijk hebben dat de SS zich bemoeit met ‘zijn’ Jodenwetten. Heydrich weet echter alle plooien glad te strijken. De enige die tijdens het afsluitende, informele deel van de vergadering nog zijn bedenkingen uit over de massamoord is Wilhelm Kritzinger, secretaris-generaal van de Reichskanzlei. Niet dat hij zich druk maakt om de Joodse slachtoffers, wel om de psychische gesteldheid van de Duitse mannen die dag na dag vrouwen en kinderen moeten vermoorden.
Huiveringwekkend
Deze historisch verantwoorde verfilming van de Wannseeconferentie bevat geen gewelddadige of bloederige beelden. Toch is deze huiveringwekkend in de alledaagse wijze waarop de samenkomst van vijftien mannen wordt geportretteerd. Niemand van hen lijkt te beseffen dat er een morele grens wordt overschreden en dat zij vrijwillig meewerken aan een misdaad die zijn gelijke niet kent in de geschiedenis.
Die Wannsee Konferenz draait vanaf 7 april in Nederlandse bioscopen
